Қырғыз хрестоматиясы/Уақ әңгіме-ертегілер

1. Өрмекші, құмырсқа, қарлығаш
2. Сәтемір қан
3. Абылай қан
4. Талаптың пайдасы
5. Әке мен бала
6. Асыл шөп
7. Бақша ағаштары
8. Бір уыс мақта
9. Алтын шеттеуік
10. Шеше мен бала
11. Аурудан аяған күштірек
12. Мейірімді бала
13. Полкан деген ит
14. Тышқанның өсиеті
15. Ізбасты
16. Түлкі мен ешкі
17. Қарға мен түлкі
18. Қарға мен құрт
19. Сауысқан мен қарға
20. Жан-жануарлардың дауласқаны
21. Қара батыр
22. Байұлы
23. Жәнібек батыр
24. Бай мен жарлы баласы
25. Баланың айласы
26. Оқудағы балалардың үйіне жазған қаттары
27. Балғожа бидің баласына жазған қаты

Өрмекші, құмырсқа, қарлығаш

Атасы он жасар ұл баласымен далада келе жатып, баласынан сұрады:

— Анау өрмекшіні көремісің, не істеп жүр?

— Көремін, өрмек тоқып жүр.

— Анау құмырсқаны көремісің?

— Көремін, аузында бір нанның уалшығы бар, жүгіріп кетіп барады.

— Жоғары қара, көкте не көрінеді?

— Жоғарыда қарлығаш ұшып жүр, аузында кесе тістеген шөбі бар.

Сонда атасы айтты:

— Олай болса, шырағым, ол кішкентай жандықтар саған әбірет: өрмекші маса, шыбынға тұзақ құрып жүр, ұстап алған соң, өзіне азық етерге. Құмырсқа бала-шағаларына тамақ аулап, бір нанның уалшығын тапқан соң, өзі жемей, аузына тістеп, қуанғаннан үйіне жүгіріп қайтып барады; қарлығаш балапандарына ұя істеуге шөп жиып жүр. Жұмыссыз жүрген бір жан жоқ. Сені де құдайтала босқа жүруге жаратпаған, жұмыс жұмыстауға әдеттенуге керек, — деді.

Сәтемір қан

Сәтемір жеті жасар күнінде атасынан жетім қалыпты. Күндерде бір күн Сәтемір далада ойнап жүріп, бір ескі тамның түбінде шаршаған соң сүйеніп, жан-жағына қарап жатса, бір аяғы ақсақ құмырсқа тамның төбесіне қарай өрмелеп барады да, орта шеніне барғанда құлап түседі; тұра салып тағы да өрмелейді, манағыдан көрі жоғарырақ барғанда тағы құлап түседі; үшінші рет өрмекші жана тырмысады; ақыр, бар күшін салып, қисая-мисая барып, тамның төбесіне шығып кетті. Мұны көріп, Сәтемір ойға қалды: құдайталаның жаратқан жан-жануарының ең кішкентайы осы құмырсқа-екеш құмырсқа да тынбай жұмыс жұмыстап жүр; өзі ақсақ, бір тырмысып, екі тырмысып жығылып, сонда да қоймай, ақырында мұратына жетті – тамның басына шықты; мұны көріп отырып менің де талап іздемей, жұмыссыз ойнап жүргенім ақылсыздық екен деп ойынын тастап, қалаға барады. Қалада бір зор білімді, оқымысты молда бар екен, соған үй сыпыруға жалданып, ақысына оқу оқыпты-мыс.

Ақырында сол Сәтемір асқан данышпан, айдай әлемге Патса болған.

Абылай қан

Керей Қожаберген жырауға Абылай мені мақтап жыр айтшы деді. Қожаберген айтты:

— Абылай, сен, мен көргенде, тұрымтайдай ұл едің, Түркістанда жүр едің; Әбілмәмбет ағаңа қызметкер болған ұл едің; Үйсін Төле билердің түйесін баққан құл едің. Сен жиырмаға келгенде, ақ сұңқардай түледің, алыстан тоят тіледің; ақтан болды күніңіз, арсы менен күрсіге дау таласты үніңіз, енді сізің бұл күнде, бір көшеге сыймайды азаткерде құлыңыз.

Талаптың пайдасы

Пётр Великий деген осы күнгі Ақ Патсамыздың бабасы бір күн намаз оқып тұрғанда көп адамның артқы жағында үңіліп Патсаға қарап, бөркімен қалқалап қана бір нәрсені сызып тұрған балаға көзі түседі. Мұныңмен бөтен кісінің ісі жоқ, жаңғыз-ақ ақылы кемел Патса сол бала екеш балаға да көзін салып тұрған екен. Намаз оқып болған соң, жұрт екі жарылып, Патсаға жол беріпті; сонда Патса тұп-тура манағы балаға барды. Бала қолындағы сызуымен болып тұрып, тіпті Патсаның қасына келгенін де байқамай қалыпты. Сонда жұмсақ шыраймен Патса сұрады:

— Неғылып тұрсың?

— Сенің жүзіңді жазып алайын деп едім.

— Оны нағыласың?

— Даңқың, дабылың жер жүзіне жайылған Патсам, Сенің суретіңді сызып алып, өміріме шейін бойымда сақтайын деп едім.

— Кәні, көрсетші сызғаныңды?

Сол уақытқа шейін қорықпай жуап беріп тұрған бала, «сызғаныңды көрсет» дегенде, қысылайын депті; сөйтсе де, сызған қағазын әдеппен Патсаның қолына берді. Қараса, сурет реуішті де емес, әйтеуір өз білімінше сызған сызық, бала ол күнде сурет салуды қайдан білсін?! Солай да болса, әлемге ақылы жеткен Патса баланың талапты, зирек екенін аңғарып, оқуға бергізіп, ақырында сол бала бүтін Орыс жұртына даңққа шыққан Матвеев деген суретші болған.

Әке мен бала

Бір адам он жасар баласын ертіп, егіннен жаяу келе жатса, жолда қалған аттың бір ескі дағасын көріп баласына айтты:

— Анау дағаны, балам, ала жүр, — деп. Бала әкесіне: — Сынып қалған ескі дағаны алып нағылайын, — деді. Әкесі үндемеді, дағаны өзі иіліп алды да, жүре берді. Қаланың шетінде темірші ұсталар бар екен, соған жеткен соң әкесі қайырылып, манағы дағаны соларға үш тиынға сатты. Онан біраз жер өткен соң шие сатып отырғандардан ол үш тиынға бірталай шие сатып алды. Соныңмен, шиені орамалына түйіп, шетінен өзі бірем-бірем алып жеп, баласына қарамай аяңдап жүре берді. Біраз жер өткен соң, әкесінің қолынан бір шие жерге түседі. Артында келе жатқан бала да тым-ақ қызығып келеді екен, жерге түскен шиені жалма-жан жерден алып аузына салды; бітегенеден соң жана бір шие, онан біраз өткен соң жана бір шие, соныңмен әр жерде бір әкесінің қолынан түскен шиені он шақты рет иіліп, жерден алып жеді. Ең соңында әкесі тоқтап тұрып, баласына шиені орамалымен беріп тұрып айтты: — Көрдің бе, мана дағаны жамансынып жерден бір ғана иіліп көтеріп алуға еріндің, енді сол дағаға алған шиенің жерге түскенін аламын деп бір еңкеюдің орнына он еңкейдің. Мұнан бұлай есіңде болсын: аз жұмысты қиынсынсаң — көп жұмысқа тап боласың; азға қанағат ете білмесең — көптен де құры боласың, — деді.

Асыл шөп

Зылиқа мен Бәтима деген біреудің қызметінде тұрған екі қыз бала төбесіне бір-бір ящик жеміс көтеріп, қалаға келе жатыпты-мыс. Зылиқа ахлап-ухлеп шаршадым деп, Бәтима күліп, әзілдесіп келе жатады. Сонда Зылиқа айтты:

— Сен неңе мәз болып, қуанып келесің? Төбеңдегі ящиктің ауырлығы да менің басымдағыдан кем емес, өзің де менен күшті емессің.

— Мен ящигім ішіне ауырды жеңілтетін бір шөп салдым, - деді Бәтима.

— Ай, ондай болса, шөбіңнің атын айтшы, мен де ауырымды жеңілтейін, - деді Зылиқа.

— Ол шөп сенің қолыңа түспей ме деп қорқамын. Оның аты – «сабыр» деген, - деді.

Бақша ағаштары

Жаздың әдемі бір күнінде, таңертең бір төре өзінің баласымен бақшаға барып, екеуі де егілген ағаштар менен гүл жапырақтарын көріп жүрді.

— Мынау ағаш неліктен тіп-тік, анау біреу неге қисық біткен? - деп сұрады баласы.

— Оның себебі, балам, анау ағашты бағу-қағумен өстірген, қисық бұтақтары болса кесіп. Мынау ағаш бағусыз, өз шығу қалыбымен өскен, - деді атасы.

— Олай болса, бағу-қағуда көп мағына бар екен ғой, - деді баласы.

— Бағу-қағуда көп мағына барында шек жоқ, шырағым; мұнан сен де өзіңе әбірет алсаң болады: сен жас ағашсың, саған да күтім керек; мен сенің қата істеріңді түзеп, пайдалы іске үйретсем, сен менің айтқанымды ұғып, орнына келтірсең, жақсы түзік кісі болып өсерсің, бағусыз бетіңмен кетсең, сен де мынау қисық біткен ағаштай қисық өсерсің, - деді.

Бір уыс мақта

Бiр кiшкентай қыз әкесiнiң шапанын жамап отыр екен, шешесi қасына отырып, ақыл айтты:

— Балам, дүниедегi жаратылған жандық-жансыздардың ішқайсысының да керексiз болып, жерде қалатыны болмайды, — деп. Сол сөздi айтып отырғанда, қыз бала киiмiн жамап болып, жердегi мақтаның қиқымын терезеден лақтырып, далаға тастады:

— Әже, осы қиқымның іш нәрсеге керегi бола қалмас, — деп.

Шешесi:

— Балам, сол да жерде қалмайды, — дедi. Осылайша сөйлесiп, терезеден қарап отырса, манағы мақтаны жел көтерiп ұшырды, мұны бiр торғай көрiп қуып барып, мақтаны тұмсығына тiстеп қана алып, ұшып кеттi. Қыз әжесiне:

— Манағы мақтаның қиқымын бiр торғай алып кеттi, оны нағылады? — деп сұрады. Әжесi айтты:

— Көрдiң бе, балам, күн айналмай манағы айтқан сөздiң келгенiн. Ол кiшкентай мақтаны торғай ұясына төсеп, жас балапандарына мамық етедi, — дедi.

Алтын шеттеуік

Бір үлкен мейрам алдында, әкесі балаларын қуанту үшін үйіне әртүрлі жеміс алып келді. Лёночка деген кіші қызы сол келтірген көп жемістің ішінде, сыртын алтындаған шеттеуіктерге қызығып, соны маған бер деп қоймады. Шешесі айтты:

— Бұл шеттеуіктер тек әдемішілікке істелген, мыналарды ал, — деп, бөтендерін беріп еді, Лёночка жылай бастады:

— Мен қара шеттеуікті алмаймын, алтын тыстысын аламын, оның ішіндегі дәні де тәтті шығар — деп. Шешесі тіл алмайтын қисық баланың дегенін істегеннен артығы жоқ екенін ойлап, Лёночкаға алтын тыстыларын, бөтен балаларына бөтен шеттеуіктерін таратып берді. Лёночка қуанып шеттеуіктерін дереу шаға бастады, қараса, бірінің де ішінде дәні жоқ, бос қабықтар екен. Мұны көріп қасындағы балалар мазақтап күле бастады. Сонда атасы айтты:

— Бұл шеттеуіктер жеу үшін істелген емес, тек көзге әдемі көріну үшін қойылған; мен шеттеуіктердің бос қабығын алып, сыртын күмсенмен бояп қана қойып едім, екінші рет не нәрсенің құр сыртына қарап қызықпа, асылы ішінде болыр, — деді.

Шеше мен бала

Шешесі қыз баласынан сұрады: Берген ақшамды қайда қойдың?

Бала: Біреуге бердім.

Шешесі: Кімге?

Бала: Бір тентек балаға бердім.

Шешесі: Мұнан бұлай тентек болма деп берген шығарсың?

Бала: Рас, әже, екінші рет тентек болма дедім. Құс та құдайдың жандығы ғой, әже?

Шешесі: Біз де, құс та, бөтен жан-жануардың бәрі де құдайдың жаратқан жандығымыз.

Бала: Әлігі бала Құдайталаның жаратқан кішкентай құсын ұстап алып, сатайын деп жүр екен. Құс кісі аярлық болып, шиқылдап тұрды; сонда алып жүрген бала тұмсығын қыса береді, бишара құстың даусын Құдайтала есітеді деп қорыққан шығар деймін.

Шешесі: Онда сен нағылдың?

Бала: Мен балаға ақша беріп сатып алып, құсты ұшырып қоя бердім. Менің бұл ісім суап емес пе?

Шешесі: Әрине, суап, бишараларға қайырлы болғаның.

Бала: Ол бала, кім біледі, кемтарлықтан құсты сатуға жүрген-ді-ау?

Шешесі: Мен де солай ойлаймын.

Сонда сөйлесіп отырған бала, сіңлісіне қарап: Мана ақшамның бәрін бергенім жақсы болған екен, — деді.

Сіңлісі шешесіне қарап: Апаммен екеуіміз мана бәстесіп едік, ол балаға апам құсыңның басы не деп те сұрамай, ақшасының бәрін берді; мен айтамын: құстың басы не деп сұрау керек еді, қайсымыздыкі дұрыс?

Шешесі үлкен қызына қарап айтты: Сенің де бұл істеген ісіңді дұрыс демеймін. Егер тағы бір манағыдай бала жолықса, ақшаңның бәрін бастапқы балаға беріп қойдың, соңғыға не берер едің?

Үлкен қызы: Онда мен тағы да саған келір едім.

Шешесі: Егер менде де мал, ақша болмаса қайтер едің?

Бала: Онда... — деп, не дерін біле алмады.

Шешесі: Көбірек жақсылық етуге шамам келсін десең, әрнәрсеге күтімді болу керек; құстың басын сұрап, кемге бермеймін десе, сонда ақшаңның бәрін беру керек еді. Ол құстың өзі не құс екен?

Балaсы: Мен сұрағаным да жоқ, әже, өзің айтушы емес пе едің, жақсылық еткен жаныңның атын да сұрама деп.

Шешесі күліп: Солай, солай, шырағым, — деді.

Балaсы: Әже, сен көрсең еді, құсты қоя бергенімде, әуелі қуанғаннан тіпті ұша алмады; сонан соң құсты сатқан баладан уәде алдым, екінші рет ұстама деп.

Шешeci: Қызым, жақсы iс етіпсің, мінекей саған тағы да теңге.

Қызы: Алда разы болсын, әже.

— Шырағым қызым, әрдайым осындай рақимды бол, саған мұның үшін құдай рақим етер, — деді.

Аурудан аяған күштірек

Сейiт орам үстiнде жүгiрiп бара жатқанда, бiр арбалы келiп, аңдаусыз соғып кетiп, аяғын сындырыпты. Ойбайлап жылап жатқан баланы көрiп шошынғаннан шешесi есiнен танып қалыпты. Мұны көрген соң, Сейiт жыламақ түгiл, сынған аяғын орнына салып таңып жатқанда да дыбысын шығармай, қабағын да шытпай жатты. Сонда сынықшы кiсi:

— Аяғың ауырмай ма, қабағыңды шытпайсың? — деп сұрады.

Сейiт шешесi шығып кеткен соң, демiн алып, сынықшыға сыбырлап айтты дейдi:

— Ауырмақ түгiл, жаным көзiме көрiнiп тұр, бiрақ менiң жаным қиналғанын көрсе, әжем де қиналып, жүдемесiн деп шыдап жатырмын, — дедi.

Мейірімді бала

Қытай жұртында ескі заң бар, біреуді алдағандығы мойнына түскен кісінің қолын кесетұғын. Бір төре осындай іспен гүнәлі болып, әлігі айтылған жазаны берерге тұрғанда, гүнәлі төренің жас қыз баласы «әкем үшін жуап беремін» деп мәлім болды. Қызды Патсаға алып келісті.

— Тақсыр Патсам, — деді қыз, — менің әкем жазаға лайық болғаны рас, соның үшін қолынан айрылу керек болды. Мінекей, тақсыр, әкемнің қолы, — деп өзінің қолын көтерді. — Бұл қол да менің жазықты болған атамның қолы, бірақ мұныңмен бала-шағаларын асырауға шамасы келмейді. Бұйырыңыз, тақсыр, осы нашар қолын кесіп, жұмысқа жарап, бала-шағаларын асырайтын қолын атама қалдыруға.

Патса баланың мұнша атасына мейірімділігіне рәкімі келіп, төренің гүнәсін кешті дейді.

Полкан деген ит

Біз оқып жүрген шағымызда, ұстатымыздың қорасында бір Полкан деген зор ит бар еді. Терезеден қарап тұрғанымызда, әлігі Полканға бір кішкентай қандел ит келіп, өршеленіп үріп, аяғын тістеп, үстіне секіріп тиісе бастады. Сонда мен тұрып айттым:

— Тоқта, қанделім, ойнақтағаныңды қоймасаң, Полкан сазайыңды берер, — деп. Біраз қарап тұрсақ та, кішкентай қанделдің ойнақтағанына, тістегеніне Полкан ашуланып қозғалмады. Тұра келсем, арт жағымда ұстатымыз келіп, менің әлігі сөзімді есітіп тұр екен, маған қарап айтты: Көрдің бе, анау Полканның сенен көрі көңлі жұмсағырақ. Сен өзіңнен кіші балаларменен ойнасаң, ақырында біреуін жылатасың немесе ренжітесің; Полкан ит те болса, өзінен кіші әлсіздерді ренжітуді ұятсынып, қанделге тимей тұр, — деді.

Тышқанның өсиеті

Тышқан баласына оңашада үйретіпті, адам деген мықты жауымыз бар, ағаштан қақпан құрып, үстіне ғана май байлап қояды, соны жеймін деп барсаң, қақпан ұстап алады, балам, соған жолай көрме, деп. Бір гүн әлігі баласы ойнап жүріп, майдың иісі шыққан соң, нағылып қойған екен деп, қасына жоламай, алыстан сығалап қана қараса, шешесінің айтқан қалыбынша қақпан, үстінде майымен тұр екен. Ойлайды: қарашы адамның ақылсыздығын, ағаштан қапқан ғана істеп, үстіне май байлап, бізді қызықсын деп қойғанын, біз сол қулыққа бола қоямыз ба деп, олай-былай одыраңдап жүгіріп жүрді де айтты:

— Сүйтсе де, айхай майы құрғырдың иісінің жақсысы-ай, жемесем де бітегене жақындап иіскеуге болады ғой, — деп, бірте-бірте жақындай-жақындай бара жатқанда, қапқан тарс етіп тышқанды жаншып тастады.

Ізбасты

Қыпшақ Ізбасты би он жасар күнінде көш үстінде көп адаммен бір түлкі қуысып, бәрінен бұрын жетіп түлкіні соғып алды. Артынан келген жасы үлкен кісілер түлкіңді бізге байла деп еді, Ізбасты бермеді. Қазақшылық әдетте жасы үлкенге мұндай соғып алған түлкіні байлаушы еді, мынау бала бізге байламайды деп, заманындағы қанына арызға келісіпті. Сонда Ізбасты қанға айтты дейді:

— Ойдан қашты бір түлкі,

Тауға қарап демалмай,

Жабыла қудық көп кісі,

Бәрі де қалды ере алмай;

Сол түлкіні кім алар,

Жаңғыз жеткен мен алмай;

Ағайыннан дұспан жауым жоқ,

Алдына салып айдап жүр,

Алтайы түлкі көре алмай;

Ұялып, тақсыр, жүрмеңіз,

Мұның төресін оңдап бере алмай.