Қойлық қаласы — түркілік Қарлұқ мемлекетінің астанасы

Плано Карпини мен Гильом де Рубруктың саяхаттары

Он үшінші ғасыр Еуразия халықтарының өмірінде соғыстар, жаулап алушылық сипаттағы жорықтар, ұлы шайқастар ғасыры болды. Монғол шапқыншылығы кейін көптеген ұлыстарға бөлінген алып еуроазиялық империяның құрылуына, сондай-ақ Азия мен Шығыс Еуропадағы қуатты мемлекеттердің жойылуына алып келді.

Беделді билеушілерді де, қарапайым халықты да ақиқат мәліметтер мен фантастикалық қиялдар араласқан алуан сыбыстармен өршітілген келешек ауыртпалықтардың қорқынышы жайлап алды.

Осы кезеңнің атақты тарихшысы Мэтью Парижский Батыс Еуропада керемет үрей тудырған Батудың жорығы туралы жазады: басып кірген шығыс көшпенділер алдындағы қорқыныш көпестердің тұманды Альбион жағалауына жүзіп келуіне кедергі жасағандығынан, Англияда жыл сайын өтетін дәстүрлі майшабаң сауда-саттығы өтпей қалады. Ал бұл аралыңта Русьті бағындырып, жаулап алған монғолдар Польшаға, Моравияға күшпен басып кіреді, Лигница түбіндегі шайқаста еуропалың рыцарьлардың біріккен әскерін талқандайды, сөйтіп, Венгрияны ойрандап, Адриатикаға дейін жетеді. Әйтсе де олар өз жорықтарын тоқтатып, атамекендеріне оралады. Монғол империясы жоғарғы тақ үшін, Шыңғыс ханның мұрасы мен ұлыстық иеліктерін қайта бөлісу үшін болатын күрестерді күтуде еді.

Монғолдар Еуропадан кеткенмен, үрей қалады, сөйтіп, монғолдардың жоспарын білу, мүмкін болса, оларды христиан дініне тарту тілегі сонау Монғолияға дипломаттар жіберуге түрткі болады. 1245 жылы сәуірде монғол астанасына пaпa IV Иннокентийдің елшісі Плано Карпини тапсырмамен аттанып, 1247 жылы күзінде қайта оралады.

Ол Перуджи қаласындағы текті итальян отбасынан болатын. Оның итальяндық аты - Джованни дель Пьяно-Карпини, бірақ тарихи әдебиетте осы есімнің латыншаланған формасы - Плано Карпини - қабылданған. Ол францискілік монах (әйелдер) орденінің негізін салушылардың бірі болған және францискілік орденнің негізін салушы Франциска Арсизскийдің өзінің жақын досы еді. Плано Карпини Рим шіркеуінде көрнекті лауазым атқарған, олардың тапсырмасы бойынша Германияда да, Испанияда да болған, сондыңтан IV Иннокентийдің таңдауы нақ оған түсуі таңғаларлың жайт емес. Миссия құрамына екі францискілік монах: Польшадан - Бенедикт және Богемиядан Стефан кірді.

Плано Карпини миссиясы Лионнан 1245 жылы 16 сәуірде шықты. Саяхат көптеген жерлер және әр қилы мемлекеттер арқылы екі жылдан астам уақытқа созылды. Сонан соң Хорезм, Жетісу және Тарбағатай арқылы Орталық Монғолияға барады, онда сирек те қызық оқиға - ұлы Гүйік ханды таққа отырғызу сәтіне еріксіз куә болады.

1247 жылы күзде Плано Карпини Лионға келіп, пaпa IV Иннокентийге монғол ханы Гүйіктің жауабын және саяхат туралы өзінің егжей-тегжейлі есебін тапсырады.

IV Иннокентий сарайында үш ай болған Плано Карпини архиепископ құрметті атағын алады және Антивари қаласына тағайындалады, ол, шамасы, сонда қайтыс болады. Оның қайтыс болғаны туралы нақты дата белгісіз. Сірә, 1248 жылдан бұрын емес, дегенмен 1252 жылы кейін де емес.

Плано Карпиниді 1247 жылы қарашада Рим папасы сарайында көрген, хроникамен шұғылданушы бір итальяндықтың ол туралы қысқаша мінездемесі сақталған: Үлгі:Cquote

Плано Карпинидің саяхаты туралы есебі қызығу туғызды, себебі онда халықтар туралы, олардың әдет-ғұрыптары, шаруашылығы, өмірі туралы көптеген мәліметтер болды, далалар мен шөлдер, өзендер мен көлдер, көшпелі ордалар мен хандар туралы баяндалды.

Бірнеше жылдан соң Монғолияға жаңа елшілік жабдықталды, оны жігерлі де өте сауатты монах Гильом Рубрук басқарады. Елшілерді өзінің исламға қарсы крест жорықтарына монғолдардан қолдау іздеген француз королі IX Людовик жібереді.

Рубрук туралы өмірбаяндың мәліметтер өте жұтаң. Оның Рубрук деген жалған аты немесе фамилиясы Фландриядағы бір деревняның атауынан шыққан, шамасы, оның өзінің туған жері болса керек. Оның өмір сүрген жылдары дәл анықталмаған, ол 1215 және 1220 жылдары дүниеге келген, 1270 жылы шамасында өлген. Өзінің атақты саяхатын ол 40 жасына дейін жасаған.

Саяхатңа шыққанға дейін Рубрук, сірә, Таяу шығыста бірнеше жыл болған. Монғолияға елші болып тағайындалған кезде ол Акконда (Палестинадағы қала) еді, сөйтіп саяхатын сол жақтан бастайды. Акконнан Константинополь және Қырым арқылы оңтүстік орыс даласына, одан Шығысқа - Сартак лагеріне, содан соң Волгаға Бату ханның лагеріне жетеді, сол жерден X Людовиктің елшісі Қарақорымға Меңгу ханға жіберілді.

1254 жылы Рубрук Еуропаға барады. Акраға қайтып келген соң бір жылдан кейін ол өз саяхатын баяндауын аяқтайды. Одан кейінгі өмірі туралы деректер аз ғана. Ол ұзақ уақыт Сирияда тұрған, сонан соң ұрықсат алып Парижге аттанған.

Гильом Рубрук саяхатын 1253 жылы бастаған және 1256 жылы қайтып оралған. Ол өз сапары жайлы егжей-тегжейлі жазған, оған деген қызығушылықтар толастамағандықтан, саяхат туралы есебі қайта-қайта жарияланды, және қазір де Рубруктың кітабы үлкен ықыласпен оқылады. Кітапта түрлі-түрлі мәліметтер бар: бүл әрі саяхат бағдарын баяндау, әрі жол бойы кездескен адамдарға, олардың әдет-ғұрпы мен наным-сенімдеріне сипаттама, үлкен және кіші қалалар туралы мәліметтер.

1253 жылы күзде Рубрук Іле Алатауының бөктеріне жетеді, Үлгі:Cquote - деп жазады Рубрук,Үлгі:Cquote Мұндағы әңгіме Іле өзені туралы.

Үлгі:Cquote - дейді Рубрук, Үлгі:Cquote

Рубруктың күнделігінен үзіндіде Эквиус қаласы аталады. Сөз жоқ, Эквиус - XI ғасыр Махмұд Қашқари өзінің «Түрік сөздігінде» («Диуани лұғат-ит-түрік») жазған Екі-Оғыз қаласының бұрмаланған атауы.

Зерттеушілердің пікірінше, бұл қала Көксу өзені бойындағы Балпық би ауылының аумағында орналасқан Дүнгене қалашығының орнында болған. Қалашықтың аумағы үлкен: оның солтүстік-шығыс тарабының ұзындығы 675 м, ал оңтүстік-шығысы 565 м екенін айтсақ та жеткілікті. Қазба жұмысы осы жерде VII-IX ғасырларда тұрғындары ауыл шаруашылығымен және әр түрлі қолөнер кәсібімен айналысңан шағын елді мекен болғанын анықтады. Олар қолмен жапсырылған, тұрпайы ыдыстар: астық қорын сақтауға арналған қазандар мен хумдар, құмыралар дайындаған. Уақыт өтіп жатты, қала халқы көбейді, сонымен қатар Екі-Оғыз қым-ғуыт сауда жолының бойында орналасқандықтан, қала көпестік есебінен де өсті. Қолөнер кәсібі дамыды. Көзешілер, алғашқы үлгілерін шетжерліктер әкелген, әйнекейленген керемет ыдыстар шығаруды үйренді.

Қызу қаланың маңайынан бірнеше ауыл шаруашылығындың елді мекендер пайда болды. Олардың тұрғындары астың өсірді, жүзім мен жемістен мол өнім жинады, мал бақты, ал өз еңбек өнімдерін орталық базар алаңына сатуға апарды. Қыстаулары Қаратал ойпатындағы көшпелі-далалықтар жылқы және қой отарларын осында әкеп сататын. Қайтарында олар қолөнершілердің бұйымдарын: ыдыс, мата, қыздары мен әйелдеріне әшекейлер алып қайтатын.

ІХ-ХІІІ ғасырлар Екі-Оғыздағы (Эквиустегі) өмір жалғасып жатты.

Сонан, кейін Гильом Рубрук әрі қарай шығысқа, қазіргі Сарқандқа қарай бет алады. Ол мұнда екі жолмен келуі мүмкін, олардың екеуі де қалдықтары Қапал ауылына бұрылысқа тақау, қазіргі автотрасса жанынан табылған керуен-сарайдан басталады. Біріншісі тау бөктеріндегі далалың жазықпен жүреді. Оны қазіргі Қызылағаш және Сағабиен ауылдары арқылы Сарқандқа өтетін және әрі қарай Қытай асатын автотрасса қайталайды. Екінші жол тау өзендері мен бастаулар көп кездесетін Жоңғар Алатауының нақ етегінен өтеді. Гильом Рубруктың осы екі жолдың қайсысын таңдағаны беймәлім, бірақ онда да, мұнда да трасса бойында, қалдықтарын археологтар тауып, зерттеген, қалалар мен елді мекендер болған. Лепсіге жеткен кезде Рубрук былай деп жазады: Үлгі:Cquote

Бұл қаланың қалдығы шағын Ащыбұлақ өзенінің жағалауындағы Антоновка (Қойлық) ауылының шығыс бөлігінен табылған.

Қойлықта Рубрук 12 күн тұрған және тек қаладан әулие Андрей мерекесінде (30 қарашада) ғана шыға алған. Үлгі:Cquote - деп жазады Рубрук, Үлгі:Cquote

Бұл мекен Лепсі өзенінің сол жағалауындағы жартасты шатқалдан жазыққа шығар жерінде орналасқан Лепсі қалашығына сәйкес келеді. Сол жерден үш күн өткен соң елшілік теңізге жетеді: Үлгі:Cquote

«Мұхит сияқты асау» теңізден Алакөл көлін тану еш қиындық туғызбайды. Рубрукке дейін аз бұрын осы жолмен Плано Карпини елшілігі өткен болатын. Бір қызығы, Алакөлдің күзгі желінің күшін соңғысы да байқаған және тіпті «жартас саңылауынан жұлқынып шығатын жел» туралы аңыз да жазған.

Алакөл жағалауына 1253 жылы желтоқсанда жеткен Рубрук өзінің Монғолияға саяхатын жалғастырды.

Қойлық Антоновка қаласына сәйкес келеді. Бұл Жоңғар өңіріндегі ең үлкен қалашың. Қалашықтың оңтүстігінен және оңтүстік-шығысынан Жоңғарөңірлік тау тізбегінің сілемдері орналасқан; солтүстік және батыс тараптары көптеген бастаулармен суландырылатын, бұлақтардың және мұздықтардың еріген суларын сіңіретін құнарлы жерлер тұйықтайды. Шығысқа қарай 6 км жерден Лепсі өзені ағады.

Антоновка қалашығының топографиясы және стратиграфиясы

Қалашықтың бүкіл кең аумағын алып жатқан көптеген төбешіктер мен ойпаңдар бұрынғы құрылыстың ізі болып табылады. Топографияны түсінуге қазбалар, цифрлық үшөлшемді топографиялық бөлшектік түсіру мен 600 м биіктіктен түсірілген фотосуреттер мүмкіндік берді.

Қалашың топографиясы былайша сипатталады: жалпы көлемі 90 га болатын төртбұрышты құрылыс пішінін сақталған биіктігі 2-2,5 м, ені 11-13 метрге ісініп құлаған, таспалық пахс құю әдісімен қаланған, өңделмеген қуатты сыртқы қабырғалар тұйықтайды. Қалашық өзінің 1290 м созылатын ұзын осімен солтүстік-шығыс - оңтүстік-батыс желісі бойымен және солтүстік-батыс - оңтүстік-шығыс осімен 840 м қашыңтыққа созылған. Қалашықтың оңтүстік батыс бөлігі айтарлықтай кеңейтілген. Қабырғаның сыртынан ені 10-17 м, тереңдігі 1-2 м болатын ор көрінеді.

Сыртқы қабырғаның оңтүстік-шығыс желісі тегістелген және Сарқанд - Үшарал жол төсемін асфальттауға негіз ретінде пайдаланылған. Сақталған биіктігі 1,2-1,6 м болады. Оның шығыс бұрышы жүргізілген құрылыс шараларына байланысты сақталмаған.

Солтүстік-шығыс желісі қабырғасының бір бөлігі де грейдермен тегістелген, сонан соң мұнда фермерлік шаруашылықтардың біріне баратын сүрлеу жол салынған. Бұл бөліктің қабырғасы, қазір жыртылған және дәнді дақылдар егуге пайдаланылатын, қалашықтың ішкі аумағынан есептегенде 0,5-0,8 м аздаған көтеріңкі, ал қабырғаның сыртқы жағында тереңдігі 8 м, ені 10 м шамасындағы ор бар.

Солтүстік бұрыштың маңындағы қабырға үзігінің биіктігі 2 м жаңын, сондай-ақ осы желінің ортасына орналасқан кесіндінің жоғарғы бөлігі үйлер мен жер учаскелерін орналастыруға арналып бөлінген. Қабырғада ені 20 м жуықтайтын қақпа орналасқан. Осы қақпаға таяу, сыртқы қабырғаның солтүстік-батыс бұрышынан санағанда 180 м төбешік орналасқан, ол шаршытәріздес, көлемі 100x90 м, биіктігі 1,5-2,5 м. Қаланың қорғаныс қабырғасының бөлігі сонамен бірге құрылымның қабырғасы болып та есептеледі, оның қандай мақсатқа арналғаны әлі анықталған жоқ. Ал оңтүстік-батыс бағытқа қарай созылатын қабырғаның 2,5 м жуың биіктігі сол қалпында сақталған. Сыртқы қақпаның батыс бұрышы қазіргі заманғы құрылыс учаскелерімен қосылып кетеді.

Шахристан қабырғаларының оңтүстік-батыс желісі үзік-үзік қалпында сақталған. Ерекше көзге түсетіні екі участок, олардың бірі - Ащыбұлақ өзенінің солтүстік, екіншісі оңтүстік жағалауында орналасқан.

Жоғарыда айтылған қаланың төртбұрышты қабырғаларының ортасында қамал болған, оның көлемі 241x225 м, бұрыштары бойынша жарыққа қарай орналастырылған. Қамалды анықтау арнайы жүргізілген аэрофото мен сандық топографиялық зерттеулерге байланысты жүзеге асырылды, бұл зерттеулер биіктіктердің 1-1,5 м аралығында құбылып отыратындығын көрсетті. Қамалдың оңтүстік-батыс қабырғасының шығыс бөлігі бұзылған. Қамал аумағына кіретін жолдарды анықтау қиын, өйткені қалада көптеген аралық байланыс жолдар болған, алайда солардың бірі қамалдың оңтүстік-шығыс қабырғасының орталығына жеткізетін болғандығы анық. Осы қақпаның алдында, қамалдың ішкі кеңістігінде төртбұрыштәріздес пішіннің 35х39м айтарлықтай мөлшерде, тереңдігі жағынан 3,2 м дейін аласаратыны байқалады. Тағы да бір екі қақпа бір-біріне қарама-қарсы солтүстік-шығыс және оңтүстік-батыс қабырғалардың ортасына орналасқан. Олар аэрофото түсірілімде анық байқалып тұрған көше арқылы бірі-бірімен жалғасып жатыр. Көшенің ені орташа есеппен 4-5 м жетеді. Қамалдың төртбұрышының оңтүстік ширегі кішкене ойықтары бар біртекті бедер ретінде көрінеді. Мөлшері 35x37 м, биіктігі 1,5 м таяу, анық көрініп тұрған төртбұрышты дөңес қамалдың шығыс бұрышында орналасқан. Осы төрткүлдің жоғарғы қабатына жүргізілген қазба жұмыстары оны «бай адамның үй-жайы» ретінде анықтап берді. Қамалдың батыс ширегі монументті құрылыс болып келеді, қазба жұмысшылардың анықтауына қарағанда, олар - қабырғаның сыртқы желісі бойынша өлшегенде 34x29 м мөлшеріндегі мешіт болып табылады.

Шахристанның оңтүстік бөлігінде он бестен астам төртбұрышты дөңестер бар, олардың мөлшері 10-15x10-15 35x35 м дейін, ал биіктігі 0,5-2м дейін, сондай-ақ әр түрлі мөлшердегі бірнеше ойықтар кездеседі. Осы құрылыстың нақ ортасына таман хаммам-монша аршылды, сондай-ақ «манихей храмы» ретінде танылған құрылыс та кездесті.

Қаланың солтүстік бөлігі қазіргі замандық құрылыстарға ұласқан. Үй-жай маңындағы кейбір учаскелерде төбешіктер - көне заманғы құрылыстардың қалдықтары кездеседі.

Шахристан аумағының батыс бөлігіне қазіргі заманғы құрылыстар жүргізілмеген. Мұнда, Ащыбұлақ өзенінің жағалауларында, төрткүлдердің қаңқасы көрініп тұр, олардың мөлшері 30-40x30-40 м, сондай-ақ көптеген төбешіктер мен ойықтар байқалады.

Өзеннің оң жағалауында солтүстік-батыс қақпаға таяу орналасқан, жоғарыда айтылып өткен төртбұрышты құрылыстың шығысына таман бірнеше метр жерде кесенелер, ханакалар және соларға жалғас салынған тұрғын үйлердің орны зерттелді.

Қала қабырғасының сыртында, қақпаның солтүстігіне қарай 250 м жерде шаршы пішіндес төбешік кездеседі. Оның мөлшері негізінен 30x35 м. Бұл нысанды қазу барысында храмдың Будда кешенінің қалдықтары анықталды.

Шаршылы құрылыстың оңтүстік-батыс бөлігіне жасалған тереңдігі 2,4 м стратиграфиялық тік қазба жұмыстары (Шахристанның солтүстік-батыс қақпасына таяу орналасқан, пішіні шаршы тәрізді, мөлшері 100x90 м, биіктігі 1,5-2 м) төрт негізгі құрылыс қабаты бар екендігін анықтайтын материалдар жинауға мүмкіндік туғызды. Құрылыс қабаттарының ішіндегі белгіленген еден деңгейлері соңғыларының ұзақ қызмет еткендігін көрсетеді және ішкі белгіленген қабаттардың хронологиялық кезеңдері болып табылады.

Қыш материалдарының негізінде жасалған қабаттардың уақытын күнібұрын анықтау қала тіршілігінің хронологиялық шеңберін VIII-IX ғасырларға жатқызуға мүмкіндік береді.

Қалашыққа жүргізілген қазба жұмыстары

Бай адамның үй-жайы

Қазба жұмыстарына дейін бұл шаршы пішінді, биіктігі 3 м дейінгі, құлаған төбешік болатын. Бақылап қарағанда сыртқы қабырғалар айқын көрінетін. Нысанның батыс бөлігі анағұрлым жазық. Шамасы, осы жерде аула орналасқан және үй-жайға кірер есік болса керек. Қазбаның жалпы ауданы 540 м².

Жүргізілген жұмыстар нәтижесінде үй-жай құрылысы сыртқы қалық қабырғадан және ішкі жайлардың кешенінен тұрғаны анықталды. Құрылыс, ортасында қиылысатын, ені 1 м болатын қабырғалармен тең төрт бөлікке бөлінген. Әрбір ширегі бірнеше бөлмелерден тұрады. Үйге кіретін есік оңтүстік-батыс жағында орналасқан. Үйдің аршылған құрылыс құрылымы XIII ғасыр кезеңіне жатқызылды.

Үй-жай еденге кіріктірілген кан жүйесімен жылытылған. Оның құрылысы үшін ені 30 см, тереңдігі 13 см дейінгі науа орнатылған. Белгілі бір аралықтан (20-дан 100 см дейін) соң науаға тастар - тасты жыныстың ірі сынықтары қаланған. Сірә, тастар тек негіз ғана болмаған, канды нивелирлеуді де реттеп отырған. Тастарға өңделген жайпақ ағаш кеспелтек орнатылған. Ағаш кеспелтек ашық қалған. Түтіндіктің сыртқы қабырғалары тікбұрышты немесе дөңгелек пішінді (диаметрі 20-30 см) болған. Түтіндік қыздырылған, ыс жоқ. Бірнеше жағдайларда тік орналасқан шлакталған беткі қабатынан үрлеп-тазарту ойықтары байқалған.

Қабырғаларды тұрғызуға өңделмеген кірпіштер, сондай-ақ олардың сынықтары пайдаланылған. Жайлардың қабырғалары сыланған, кейбірі әктелген.

Үй-жай кешені шаруашылық, тұрғын және салтанатты жай болып бөлінеді.

• 1-жай - тұрғын жай, шектес тұрғын жаймен кан арқылы бөлінген. Біріншісінің оңтүстік бөлігінде өте биік емес (26-27 см ) сазбалшықты ернеумен бөлінген суфа тұр. Суфаның бетінен сандықтың темір бөліктері: бүрыштары, құлып жапсырмасы, ілгек, шегелер шықты. Екі жайдың да еденінен түрлі алтындалған және жазбалы түсті шыны ыдыстың сынықтары табылды. Бұл сауыт таяушығыстың импорт бұйымдарға жатады.
• 2 және 3-жай шаруашылық жұмыстарына арналған.
• 4-жай - тұрғын бөлме, оның батыс қабырғасына жанастыра, кан арқылы жылытылатын суфа салынған.
• 5 және 6-жай - қабырғалас. Бұл бөлікте кан жүйесіне қабырғалардың күрделі құрылымы түйіседі. Солтүстік жағында шағын, биіктігі 40 см, ені 17-20 см Г-тәріздес ернеу-қабырға. Мүмкін, бұл қабырға жылдың салқын маусымында жылылықты ұстап тұру үшін пайдаланылған болар. Кан жүйесінің солтүстік жағынан, көп кейінірек, Г-тәріздес құрылым жанаса салынған. Құрылым екі деңгейлі - құйма және өңделмеген кірпіш.
• 6-жайдың солтүстік бөлігінде суфа орналасқан.
• 7және 8-жайлар қабырғамен бөлінген. Солтүстік жағында, кан маңында, 65x40x10 мөлшерлі тумба тұр. Ол, шамасы, шатырға сүйеу болған бағана негізінің жұмысын атқарған болар.

7-жайдың оңтүстік-шығыс бөлігінде 2x2,5 м алаңда жасылдау реңкті терезе шыныларының көптеген сынықтары табылған. Осы жерден бірнеше темір бұйымдар, сондай-ақ күміспен безендірілген қола қасық-пышақ шықты.

• 9-жай - 8-жаймен қабырғалас, тұрғын бөлме. Солтүстік-батыс бөлігінен екі ірі сауыттың сынықтары табылды.

9-жайдың солтүстік бөлігінде суфа орналасқан. 6 және 9 бөлмелер бір ғана жай - солтүстік бөлікті түгел алып жатқан суфадан (7,70x2,70x0,43 мөлшерлі) тұруы да ықтимал. Ол ашық-сүр түсті тығыз сазды қоспа құрамды қалық (12 см) қабатпен майланған. Суфада үш үрлеме-кан бар. Кан жайдың еденіне кіріктірілген күйдірілген плиткалардан (27x27x4) ңаластырылған. Кан жүйелері тікбұрыш пішінді сыланған екі тандырға тығыз жанасады.

• 10-жай солтүстік бөлігінде суфасы бар үлкен залдан тұрады, залды айнала қалған бөлмелер орналасқан. 10-жайдың бүкіл периметрі бойынша - суфаның бойымен және айнала, оңтүстік қабырға бойымен, ішінара батыс және шығыс қабырғалары бойымен кан жүйесі жүргізілген. Бөлменің едені жиегінен ортасына қарай төмендейді. Бөлменің ортасына дұрыс емес дөңгелек пішінді, мөлшері 1,10x1,21 м, саңылауының диаметрі - 16 см, қалыңдығы - 3 0 см болатын диірмен орналасқан. Диірмен еденге батырылған, шығыс бөлігі батыс бөлігінен 11 см биіктеу. Диірменнің беті барынша тегіс, ойыңсыз, аздап дөңестеу.

Бөлмеден өртеніп, опырылып түскен ағаш шатырдың қалдықтары табылды. Жайдың бүкіл ауданы бойынша еден бетінен жанған ағаш пен күйген қамыс сабақтарының қабаты байқалды. Шатырды бекіту үшін әр түрлі мөлшердегі шегелер пайдаланылған.

Жайдың солтүстік бөлігінде суфа орналасқан. Оның бетінен өрттің ізі байқалады.

10-жайдың батыс бөлігінде ені 1 м болатын тамбурлы есік бар. Еденнен қалыңдығы 3 см, ені 25-30 см және ұзындығы әр түрлі күйген жазық ағаш кеспелтектер табылды. Едендегі кеспелтектердің «байлаулы» қалпына, коридордың осіне аздап ауытқу жайына қарағанда, олар 10-жайдың кіре берісінде сатылас орналасқан және есіктің қалдығы болып табылады. Есік қызыл түске боялған.

10-жайдан 11-жайға ені 1,30 м есік ойығы арқылы кіреді. Есік ойығында шығуға тақау табалдырық жасалған. Табалдырықта ағаш бөрене жатыр. Оның беті күйген, төменгі табалдырықпен жанасқан бөлігі шіріп кеткен.

• 11-жай шаруашылыққа арналған бөлме. Бөлменің оңтүстік бөлігінде еденнен екі хум табылды.

Үйдің солтүстік-батыс бөлігінен шыны графиннің көптеген сынықтары шықты.

Сыртқы батыс қабырғаларды қалған бөлмелерден бөліп тұратын коридордың ені 1,50-1,55 м. Құрылымы жағынан ол екіге - оңтүстік және солтүстік бөлікке бөлінеді, оларды орталық есік бөліп тұрады.

Коридордың солтүстік-батыс бөлігінен қыш шырақтардың қалдықтары мен әйнекейленген қыш бұйымдар тобы табылды.

Коридордың еденінен екі ағаш кеспелтек тазартылды. Бұлар есіктің қалдықтары.

Орталық кіреберісте сыртқы қабырғалар арсынан күндізгі беткі қабаттан 1,20 м тереңдікте есіктің темір топсасы мен аттың ауыздығы табылған.

• 12 және 13 жайдың неге арналғаны анықталған жоқ. Олар, шамасы, жайдың сыртқы, батыс қабырғасына қабыса салынып, шатыры жеңіл қалқамен жабылуы ықтимал.

13-бөлменің оңтүстік-батыс бұрышында диаметрі 9 см күйген бөрене тікесінен тұр, бөрененің биіктігі 44-45. Ол күйдірілген кірпіш негізіне (мөлшері 35x26x14) сүйенген. Бұл «бағана», сірә, сыланған және, ішінара, опырылған және бөлме еденінде жүйесіз жатқан кірпішпен қалануы мүмкін.

• 14-жай шаршы пішінді. Еденінің деңгейі 10-жайдың еденінің деңгейінен аздап жоғары. Жай қабырғасының толтырылуы өзгелерінен ерекше. Ол сілтілі жолақты, сазбалшықты, өрттің ізі байқалмайды. Бұны ашың ішкі аула деп болжауға болады.
• 15-жай - салтанатты жай. Батыс бөлігінде - құрылыстың сыртқы, батыс қабырғасымен, ал солтүстік пен шығыста кан жүйесімен шектелген. Жайдың оңтүстік шекарасы жойылған. Бұл жердің де 14-жаймен ортақ кан жүйесімен шектелуі ықтимал.

Жайдың едені 0,5 м дейінгі тереңдікте қазылған, құрылымы тығыз. Еденнің үстінен жанып кеткен аралық қабырғаның қалдықтары - бірнеше бөрене табылды.

Солтүстік (солтүстік-батыс) қуыстың (нишаның) жанына орналасқан тамбурлық немесе қалқан ңабырғаның ені 20, ұзындығы 100 және сақталған биіктігі 25 см. Солтүстік-батыс суфадан шығыс канға дейінгі аралық - 130 см. Қуыстың артқы қабырғасы сақталмаған. Қабырғаның немесе қалқаның солтүстік-батыс канның жоғарғы жағымен өтуі мүмкін.

Қуыстың жанынан бірнеше жолақтан тұратын, рамкаға салынған композициялы ойып жасалған сазбалшық сынықтары табылды. Рамканың ені 19-20 см. Рамка ені 1,5 см тегіс жолақтармен жиектелген. Аралық жолақтың да ені 1-1,5 см. Ені 6,5 см шамасындағы ішкі ойма жолақ өсімдіктің ширатылған сабақтары түріндегі өрнекпен әсемделген. Жолақ жекелеген - ортасында орналасқан, жапырақ шырмауығы шеңберіне жақын - тақырыптарға бөлінеді.

Ені 8 см жуық сыртқы жолақ та жекелеген тақырыптардан тұрады. Үшбұрыш пішінді, бұрышы жоғары және төмен қарап орналасқан, өрнектік жолақ құрайды. Үшбұрыштар - үшбұрыштардың жоғарғы бұрыштарынан екі жаққа таралатын доғалармен және жапырақ сабақтары бекітілетін орынмен біріктірілген. Тікбүрышты рамканың жоғарғы бұрыштарында ойма үшжапырақтар орналасқан, олар қызғалдақтар болуы мүмкін.

Үй-жайды қазу барысында көптеген импорт бұйымдары табылды. Олар - эпиграфикалық өрнекті люстралық тостаған сынығы, алтындалған және жазбалы түрлі түсті шыны сауыттың сынықтары, қола қасық-пышақ.

15-жайдың еденінен екі қола қалып пен сауыт шықты. Қалыптар белбеулік қаптырмалар немесе ат әбзелдерін жасауға пайдаланылған.

15-жайдың еденінен табылған сауытты құлаған аралық сындырған. Оның тар мойнының жиегі сыртқа қайырылған, ортаңғы бөлігі шартәріздес және түбі жайпақ. Сауыттың сыртқы бетіне қоңыр әйнекей жалатылған. Осыған ұқсас екі сауыт 4 және 10-жайдан табылған. Біріншісі - әйнекейленбеген, сұр қоңыр түсті. Екіншісі - сұр жасыл түсті, нәзік сызба центрлес сызықтармен өрнектелген. Бұл ыдыстар Қытайдан әкелінген.

Батыс қақпа алдындағы үй

Археологиялық жұмыстар басталғанға дейін қазу белгіленген орын мөлшері 30x40 м аздаған дөңес болатын.

2006-2007 жылдары қазба жұмыстарында қала тіршілігінің анағұрлым кейінгі (XIII ғасырдың соңы - XIV ғасырдың басы) кезеңіне жататын құрылымның қалдықтары аршылды. Жоспардағы шаршытәріздес құрылыс (30x30 м) сыртқы қабырғалар қоршауына мөлшері бойынша бірдей - 12,5x12,5 м төрт ірі жайдың сыртқы қабырғаларын енгізеді. Бірнеше жайлардың кеңістігі ішкі қабырғалармен бөлінген.

Құрылыстың, бұрын зерттелген Қойлық құрылыстары сияқты, жылу жүйесі күрделі. Қазылған үйдің жайпақ шатырын тіреулер ұстап тұрған, ол тіреулер жартастардың ірі бөліктері болатын.

1-бөлме өте үлкен. Оның мөлшері ішкі жағынан алғанда 12,5x12,5 м.

Бөлме қабырғаларының ені 1-1,4 м. Қабырғалар тікбұрышты өңделмеген блоктардан соғылған, олар бір-бірімен қиюластырылып қаланған. Олардың ең жоғарғы биіктігі еденнің деңгейінен санағанда 40-60 см тең. Қабырғалар көп қабатты сазбалшық сылағымен сыланған.

Оңтүстік-шығыс және солтүстік-шығыс қабырғалардың үлкен бөлігінің бойымен «Г-тәріздес» суфалар орналасқан. Ол суфалардың биіктігі еден деңгейінен санағанда 20-25 см болады.

Суфаның солтүстік-шығыс бөлігі кан жүйесімен жылытылған. Кан жүйелері бір-біріне перпендикуляр орналасқан. Негізінен кан жүйелерінің тегістелген деңгейі біркелкі. Бірінші бөлменің биіктігі еден деңгейімен өлшегендегі мөлшерден 5-10 см артық ауытқымайды. Бұған тек 1-бөлменің солтүстік-шығыс қабырғасындағы орталық учаскеден шығатын мұржаны ғана жатқызуға болмайды, оның қыздырылған түбі кан жүйесінің жалпы деңгейінен 20 см биіктікте жатыр. Мұндай мұржаның ерекшелігі сонда, өңделмеген кірпіштен қаланған басқа каналдарға қарағанда оның оңтүстік-батыс ішкі қабырғасы қырынан қойылған күйдірілген кірпіштермен және жалпақ тас жыныстарымен қаланған.

Анықталған ұзындығы 4 м астам ең ұзын каналдың түбінде белгілі бір аралықтардан кейін жайпақ жақтары жоғары қараған тасты жыныстардың сынықтары мен мен кәдімгі тастар қаланған. Шамасы, бұл тау жыныстары мен тастар тек негіз ретінде ғана емес, сонымен бірге кан жүйесінің тегістелген деңгейін реттеп тұрған болуы да мүмкін.

Шамамен алғанда, жоғарыда айтылған үрлемелі-таратқыштар - кан арқылы таралған жылы ауа қалдықтары жақын маңнан табылған екі кішірек пештен шығатын болса керек.

Оңтүстік-батыс жағынан суфа солтүстік-батыс - оңтүстік-шығыс желісі бойынша созылған мүжілген сұрғылт-сарғыш өңделмеген кірпіш өрімдерімен тұйықталған. Оның ұзындығы 4,5 м, ені 25-43 см биіктігі 25 см болып келеді.

Бірінші жайдың оңтүстік бөлігінде, бір-біріне перпендикуляр орналасқан жоғарыда аталған өңделмеген кірпіш өрімдері мен оңтүстік-шығыс қабырғадан түзілген бұрышта, тасты жыныстың ірі сынығы орналасқан түйісу орнының үстінде шаршы пішіндес өңделмеген «тумба» байқалған. Оның мөлшері 80x80x25 см. «Тумбаның» ойыс деңгейлес бетінде сазбалшық сылағының ізі байқалады. Шамасы, «тумба» шатырға тірек болған бағананың негізін атқарса керек.

«Тумбаның» оңтүстік-батыс жағының бойымен құрылыстың құрылым түзуші элементтері өңделмеген екі ірі блоктан тұратын өрім өтеді. Оңтүстік-шығыс — солтүстік-батыс желісі бойынша қаланған кірпіштердің орташа мөлшері 40x20x20 см. Екі жағынан карбонатты дақтың ізі бар сазбалшық сылағы байқалатын өрімнің жалпы ұзындығы 85 см.

Солтүстік-шығыс жағынан 1-бөлмеге 2-бөлме жалғасады. Бөлмелер өзара тұйың қабырғамен бөлінген. Өңделмеген кірпіштердің сынықтарынан қаланған 2-бөлменің оңтүстік-шығыс және солтүстік-батыс қабырғалары салыстырмалы түрде жаман сақталмаған. Оңтүстік-шығыс қабырғасының ұзындығы 3,7 м, орташа ені 70 см. Орталың бөлігі, шамасы, бөлмеге кірер есік болса керек, бір метрге үзіліп қалған солтүстік-шығыс қабырғаның жалпы ұзындығы 8 м, ені 30-50 см тең. Қабырғаларының сақталған биіктігі 45 см.

Солтүстік-батыс қабырғаның орны байқалмайды. Негізі қазіргі күндізгі беткі қабаттан болмашы тереңдікте жатуы тиіс құрылыстың осы бөлігі сақталмаған.

Бөлменің оңтүстік-шығыс бөлігін түгелімен суфа алып жатыр. Ол жоспарда дұрыс геометриялық пішінде, ұзындығы мен ені шамамен 3,5 м, сақталған биіктігі 40 см. Суфаның солтүстік-батыс бөлігіне салынған зондаж ауамен жылыту каналдарын тапқан жоқ.

Бөлменің едені барынша ірі сұрғылт-қоңыр өңделмеген кірпіштен қаланған, тегіс беткі қабатынан органикалық ақшыл дақтар байқалады. Мұндай өңделмеген өрімдердің тереңдігі күндізгі деңгейлес беткі қабат деңгейінен 60 см құрайды (1-бөлменің шартты еденінің деңгейімен шамалас).

2-бөлменің шығыс бұрышының сыртқы жағынан тікбұрыш пішінді сары топырақты-саздақты тығыздың орналасқан. Осы тығыздықтың оңтүстік-шығыс бөлігінің астынан кеңістікті тазалау барысында, беттік биіктігі 1- және 2- бөлмелердің едендерінің деңгейлерімен шамалас шұңңыр табылды. Шұңқырдың жиектері өңделмеген кірпіштермен қаланған. Шұңңыр 0,8 м тереңдікте тазартылды.

Жоғарыда аталған шұңқырдың ішін тазалауда жоғарғы бөлігінен жақсы сақталған темір таба шыққан. Таба дөңгелек, бір-бірінен мөлшері жағынан айырмашылығы бар «ІІ-тәріздес» екі тұтқасы бар. Тұтқалар екі жағынан симметриялы және таба қабырғасы үстінде сатылас орналасқан. Табаның ішінде тағы бір зат болған. Созыңқы металл пластина түріндегі, бір шеті аздап тарылған және дөңгелектенген бұйым қатты мүжілуден табаның түбіне және әр жерінде қабырғаларына жабысып қалған. Пластинада шегендеудің ізі бар.

3-бөлме жоспарда шаршы пішінді, қабырғаларының ішкі жағынан есептегенде 3,5x3,5 м, 2-бөлмеден солтүстік-шығысқа қарай орналасқан. Осы құрылыстың барлық элементтері бөлме еденінің шартты деңгейінен шамамен бір биіктікте орналасқан, деңгейлес беттік қабатты тазалауда айқындалды. Бөлме шаруашылық мақсатқа пайдаланылса керек. Бөлменің солтүстік-батыс және солтүстік-шығыс қабырғалары 25x25x5 см мөлшерлі өңделмеген кірпіштен бір қатар өрілген. 3-бөлменің оңтүстік-шығыс шегі 70-80 см шамасындағы созыңқы тығыздалған өрімдер, олардың ішкі жағынан қалыңдығы 8 см сылақ қабаты сақталған.

Бөлмеге тамбуртәріздес кіреберістің ені 1 м, солтүстік-батыс қабырғаның оңтүстік батыс бөлігінде орналасқан. Ол орташа мөлшері 31x16x5-6 см өңделмеген блоктардан салынған екі параллель өрімнен тұрады. Осы бойлықтар арасынан кесік дөңбекке орналастырылған өңделмеген кірпіштердің қалдықтары шықты. Бүл кірпіштер табалдырыңтың қызметін атқаруы немесе құлаған қабырғаның бір бөлігі болуы мүмкін.

Жоғарыда аталған кірпіштерден солтүстік-батысқа қарай, бір кездері есіктің босағасының бір бөлігі болуы мүмкін, шіріген ағаш шөрке тазаланды.

3-бөлменің оңтүстік-батыс бөлігінде 2-бөлменің солтүстік-шығыс қабырғасының бітетін тұсындағы оңтүстік-шығыс негізіне жалғасатын пеш анықталды. Сыртқы жақтары сыланған пештің ернеуі 30x16x7 см мөлшерлі өңделмеген блоктармен қаланған.

Солтүстік-шығыс - оңтүстік-батыс желісімен созылған пештің жоспардағы пішіні тікбүрышты, қабырғаларының сыртқы айналымы бойынша мөлшері 2,3x0,6 м.

Пештің күл толған ішкі кеңістігінен қыздырылған өңделмеген кірпіштің, күйген сүйектердің, сондай-ақ әйнекейленген қыш бұйымдарының сынықтары кездескен. Пештің қатты қыздырылған түбі екі деңгейлі.

Пештің солтүстік-шығыс ернеуіне тақау, қазіргі күндізгі беттік деңгейден 40 см тереңдік шамасында қыш құбырлардың сынықтары шықты. Олар түтіндіктің қызметін атқарған, оған бүтін сақталған құбырдың ішкі қабырғаларында сақталған күйік пен ыс дәлел болады.

3-бөлменің солтүстік-шығыс бөлігінде тікбұрыш пішінді (1,5x2 м) қамба орналасқан. Оның қабырғаларын соғуға өңделмеген блоктар, күйдірілген кірпіштер (25x11x4,5 см) мен оның сынықтары пайдаланылған.

3-бөлменің 1,8x0,7 м мөлшерлі шығыс бұрышының алаңы жалпы ішкі кеңістіктен «Г-тәріздес» қалқамен бөлінген. Ол, бөлменің солтүстік-шығыс және солтүстік-батыс қабырғаларын қалауда кездескен, өңделмеген блоктардан қаланған,бір-біріне көлбеу орналасқан өрім қатарларынан тұрады.

Солтүстік-шығыс бағыттағы қазба шекарасын кеңейту барысында 4-бөлменің бір бөлігі анықталды. 4-бөлменің ашық ішкі кеңістігінің мөлшері: солтүстік-батыс шекарасы бойымен 1,5 м, өзінің оңтүстік-шығыс шегі бойымен (3-бөлменің де солтүстік-шығыс қабырғасы болып табылатын) 4,5 м, негізгі оңтүстік-шығыс қабырғаның бойымен (3-бөлменің оңтүстік-шығыс қабырғасының жалғасы болып табылатын) 0,8 м.

3- және 4-бөлменің ішкі кеңістігі толық тазаланып болған жоқ.

1-бөлмеден оңтүстік-шығысқа қарай, 5- жэне 6-бөлме деген шартты атаумен аталған, әр түрлі сипаттағы екі кеңіетіктің қалдығы ашылды. Бұл екі кеңістік те 1-бөлмеден негізгі қабырғамен бөлінген.

5-бөлме, барлың белгілері бойынша, шаруашылық мақсатқа арналған, асүй болуы да мүмкін, оған оның аумағынан табылған заттар дәлел болады.

Сипатталған бөлменің ашылған бөлігінің мөлшері 6x5x4 м.

Бөлменің солтүстік-шығыс және оңтүстік-батыс қабырғалары өңделмеген блоктардың сынықтарынан тұрғызылған. Олардың орташа ені 30-40 см. Сақталған биіктігі 50 см.

Бөлменің оңтүстік-шығыс бөлігінде, шамасы, «Г-тәріздес» суфа болған. Оның ернеулері ені 30 см өңделмеген кірпіш өрімдерімен тығыздалған. Суфаның сақталған, биіктігі 25-30 см болатын орталық бөлігінен тандырдың қалдығы табылды. Тандырдың ішкі диаметрі шамамен 38 см тең болады. Оның кесінді қабырғаларының қалыңдығы 4 см аспайды.

Суфаның оңтүстік-батыс ернеуінің қалдықтарына өте тақау жерде шаршы пішінді, мөлшері 45x45x5-7 см болатын «тумба» орналасқан.

Сипатталған бөлменің оңтүстік-батыс қабырғасының орталық бөлігіндегі үйінділерді тазалау барысында, күндізгі беттік деңгейден 40 см шамасындағы тереңдіктен қатты мүжілген үлкен темір қазанның жартысы және шағын сынықтары табылды.

Еден бетінен шамамен 20 см жоғары деңгей кеңістігін тазалау барысында «Г-тәріздес» суфаның солтүстік-батыс бөлігі орналасқан алаңнан (5-бөлменің солтүстік-шығыс бөлігі), шамалауымызша, діни-салттың сипаттағы сауыт табылды. Сауыттың жалпақ мойнына орналастырылған үш тұтқасы бар. Әр тұтқаның үстіне пішіні жартысфераға келетін «тостағаншалар» орналасқан. Ал тұтқаның тура астында жиегі майыстырылған, шағын конустәріздес («бөрткен») «бүртіктер» бар. Сауыт бүйірінің жоғарғы бөлігі шырмала айқасңан жыландардың бедерлі бейнесімен әшекейленген, олар, өз кезегінде, цилиндрлік үш «жапсырманы» айнала оралады. Осы «жапсырмалар», бұлардың да жиегі майыстырылған, құятын алдамшы «тұмсық» болып табылуы мүмкін.

5-бөлменің оңтүстік-батысына таман 6-бөлме орналасқан, ашылған бөлігінің мөлшері 7,6x4,3x2,5 м. Осы бөлмелер бір кездері оларды бөліп тұрған қабырғаның солтүстік-батыс бөлігінде орналасқан есік арқылы қатынасқан, ол белгісіз себептермен кейінірек сазбалшықты қоспамен қалап тасталған.

6-бөлменің ашық кеңістігінің оңтүстік-шығыс бөлігін негізінен суфа алып жатыр. Сұрғылт-сарғыш түсті тығыз саздақтан тұратын суфаның тегіс беттігі көрші 5-бөлменің еден беттігі деңгейінен шамамен 20 см жоғары белгіленді.

Суфаның орталық бөлігінің біртұтастығын «сопақша» пішінді шұңңыр бұзып тұр. Бұл шұңқыр «қойма» ретінде түсіндірілді.

6-бөлменің батыс бөлігінде, саздақтан түзілген тығыздықтың деңгейлес беттігін тазалау кезінде топталған ұсақ тастар байқалған. Жоспарда дөңгелек пішіндегі осы топтың диаметрі шамамен 60 см болады.

Хаммам-монша

Ол қабырғалармен қоршалған шахристан аумағындағы қорғанның батысына қарай орналасқан.

Хаммам-монша ортағасырлық Шығыс қалалары тіршілігінде маңызды роль атқарған. Олар тек гигиеналық ңызмет ғана атқарған емес,- оларды «көңіл күйді көтеруге, демалу үшін, таныстармен бас қосу және әңгіме-дүкен құру үшін, сатып алу-сату мақсатындағы, сауда-саттық мәміле туралы кездесулер мен келісімдер үшін, сондай-ақ шахмат және нард ойындарының шеберлігін көрсету үшін» пайдаланған. Монша емдік мақсатқа да пайдаланылған. XI ғасырда жазылған ибн Синаның трактатында моншада қолданылатын емдік тұнбалар мен қоспалар туралы мәлімет бар.

Бұл мекемелердің қала халқының арасындағы танымалдығы жоғары болған. Джелал Эссад: Үлгі:Cquote - деп жазады. Мысалы, X ғасырдың бірінші жартысында Бағдадта 10 мыңдай монша болғаны мәлім. Афрасиабтағы қазба барысында шағын аумақта (қорған сарайы жанында) бес монша ашылған. XI ғасыр Афрасиабтың солтүстік-батысында моншаға, бір кездері тұрғын үйлерге арналған, тұтас квартал бөлінген.

Зерттеушілер мұсылман моншасы мен римдік термнің қызметі мен құрылысының біріккен бастауын атап айтады.

О.Г. Большаков Орта Азияға алғашқы моншалар Жерорта теңізі маңынан келгенін болжайды.

Ортағасырлық моншалардың жоспарлау ерекшеліктерінің таралуы туралы мәселе күрделі. Осы тұрпатты құрылыстың көптеген пішіндері негізгі екі топқа: жоспардағы - анфиладалы және шаршылы болып бөлінеді.

Антоновка қалашығының моншасы - мөлшері 11,36x8,9 м болатын, орталық залды айнала орналасқан сегіз бөлмеден, сондай-ақ шығыс бөлікке орналасқан тамбуртәріздес кіреберістен тұратын тікбұрыш пішінді құрылыс. Төрт бөлме залменен кең өтпе жолдары арқылы айқыш байланысады. Ал үш бөлме залмен оның бұрышынан ойылған тар жолдар арқылы байланысады. Құрылыстың, оңтүстік және батыс жақ қабырғаларымен «Г-тәріздес» шектелген, солтүстік сыртқы бөлігінде, сірә, айван болған. Оның аумағынан төменгі бөлігінде саңылауы бар хумдардың табылуы, мүмкін, шарап пайдаланылғанының дәлелі болар, ал айван-аула монша прцедураларынан кейінгі демалыс орны болып саналады.

Бөлмеден аяқ жууға баратын («№1 бөлме) тар жол (56 см) бар. Орталық залдың (№5) мөлшері 3,30x3,70 м. Одан кешеннің бүкіл бөлмелеріне есік шығады.

Бір қызығы, залдың солтүстік бұрышында күмбез шығаратын құрылымдық элемент - төменгі арка саңқалған. Арканың негізі №5 және №7 бөлмелерге кіретін есіктерге - қабырғалар кесінділеріне сүйенген. Арканың астындағы еден салынған учаске баспалдақ түріндегі бір кірпіштен қаланған. Монша құрылысында әдетте, қабырғалардағы суфа орналасатын биік және кең қуыстарды қоршап тастайтындықтан, күмбездік құрылым есебінде тромптар қолданылмайтын.

№2 сылау бөліміне (2,19x2,13 м, оңтүстік-шығыс бет) кең жолмен өтеді; мөлшері 2,80x2,70 м, су ысытатын сыйымдылық орналасқан техникалық №3 бөлмеге өтетін жол бар; №6 бөлмеге де өтуге болады. Оның солтүстік-батыс бөлігінде мөлшері 2,06x0,50 м, тереңдігі 30-40 см жететін шағын астау (ванна) орналасқан. №4 солтүстік-шығыстағы шомылатын бөлмеге (2,73x1,75 м) орталық залдан кең (1,33 м) өтер жол арқылы барады. Мөлшері 1,75x0,70 м, тереңдігі 30-45 см астау осы бөлменің солтүстік-батыс бөлігінде орналасқан. Ірі мөлшерлі астаулары бар екі жуынатын бөлме орталық залдан солтүстік-батыс бетте. Бөлменің мөлшерлері: №7 - 3,50x2,20 м; №8 - 3,69x2,75 м. Осы бөлмелердің солтүстік-батыс бөліктерінде үлкен астаулар (1,00-1,13x2,10x2,25 м) бар.

Монша бөлмелері әдетте екі әдіспен - күмбезбен және балха тұрпатты күмбезбен жабылатын. Бөлмелердің маңыздылығы мен бағыныштылығы олардың үстіндегі, ереже бойынша, жалғансфералың багали дөңесіне немесе қалқан дөңесті гаджак жүйесіне сүйенген, кеңістік күмбезімен айқындалатын. Қойлықтың жоспардағы тікбұрыш пішінді хаммам-моншасының басты залының күмбезі, шамасы, залдың кез келген пішін үйлесімінен күмбезге өте алатын жалғансфералық багали дөңесіне сүйенген. Монша құрылысы сырт жағынан қашан да сипаттың түрге ие болатын. Ортасынан орталың зал күмбезі көтеріліп тұратын, саман араласқан сазбалшықпен сыланған күмбездер тобы кейде жер бетімен тегіске жуық орналасатын. Хаммамның бұл ерекшелігі жылылықты ұстау қасиеттерін арттыру үшін, сондай-ақ сумен жабдықтау жүйесінің ерекшеліктеріне байланысты құрылыс жер асты шұңқырына «батырылуы» арқасында қалыптасты және отын қалдықтары да ғимарат корпусы айналасына әдетте жылдам жиналады.

Қойлық хаммамы солтүстік бөлігіне орналастырылған, «жуынатын» әр түрлі мөлшердегі жабдықты бес жайдан тұрады. Екі жай - «ыстық», екеуі - «қоңыр салқын» және біреуі - гигеналық деп түсіндіріледі. Бір жай өзінің қызметі бойынша - техникалық, ванналық жабдықтары жоқ екеуі - сылау бөлмелері.

Кешеннің бірінші бөлмесі шамамен шешінуге және жуынуға дейінгі тазалыққа арналса керек. Біркелкі температуралы бұл жайда дене мен аяқты бастапқы жууға пайдаланылған шағын мөлшерлі, терең астаулар бар. Бұхарада мұндай жайлар «аяқ жууға арналған бірінші және екінші бөлмелер» деп аталды.

Бұл бөлме бұлау және сылау бөлімшелерінен тұратын орталық залдың алдында болатын.

№3 «техникалық» жайда жуынатындар жылыған су құйып алатын, су жылытуға арналған сыйымдылық болған.

№4 және №6 екі шомылатын бөлмеде - орташа мөлшердегі, ал №7 және №8 шомылатын бөлмеде үлкен астаулар болған, - бұлар жуынуға арналған бөлмелер. Мұндай жайларда температура сатылы: олар температурасы біркелкі - салқын және ыстық деп бөлінген. Бұл жағдайда №8 жайды ыстық деп түсіндіруге болады, себебі оттық оның сыртқы (батыс) жағында орналасқан, ал шомылу бөлмесіне баратын тар жол жоғары температураны ұстауға бағытталған қосымша шаралар туралы айтады.

Барлық астаудың қабырғалары ішкі жағынан суға төзімді ақ түсті қырдың қалың қабатымен майланған. Әрбір астаудың фасадтың бөлігінің аркатәріздес ойығы бар.

Жылудың жасырын жүйесі (гиппокаустик) - римдік терм мен шығыстың хаммамға тән ең айрықша ерекшелік. Рим моншаларында оттықтан шығатын ыстық ауа еден орналасқан діңгектер арасында айналатын, ал хаммамда ол әдетте қызу каналдарымен шығарылатын. Монша қабырғаларына қызу каналдары салынбайтын.

Жылудың барлық жүйесі тұрғызылған негіз, жоғары температураның нәтижесі болып табылған, ақшыл реңкті сарғыш топырақты стерильді қабат болатын.

Діңгек-негіздер тұрғызылған орындардағы іргетастың ролін атқарушы келесі деңгей, - бұл сарғыш топырақ қабатына батырылған тастар. Биіктігі 45 см шамасындағы, күйдірілген кірпіштен қаланған, тікбұрыш пішінді діңгектер, өз кезегінде, қызу өткізетін каналдарға негіз болып табылған. Каналдар үш тақтадан жасалған, оның екеуі өзара параллель түрде тікесінен, ал қалған біреуі оларға көлбеу қойылған. Каналдар екі деңгейде, шахмат тәртібімен орналасқан. Каналдың ені 30-40 см жеткен. Келесі деңгей кірпіш қатарынан, оған, еден тақтасының астына төселетін, қуаты 7 см дейінгі, әктас пен күл қосылған саздақ қабат жүргізілген. Қабат ылғал ұстау қызметін атқарған.

Оттық орналасқан орын туралы мәселе шешілген жоқ, әйтсе де сыртқы қабырғадан байқалған ойық (№8 бөлме) бұзылған оттықтың орны болуы мүмкін деп болжауға болады. Мұндай болжам пайдасына келесі деректер келтіріледі: біріншіден, ойықтың деңгейі моншаның тақта төселген еден деңгейінен төмен орналасқан. Еден астын қыздыруға арналған пеш аузының құрылысы туралы Витрувий былай дейді: Үлгі:Cquote Бұл мәліметтер техникалық жағынан оттықтың өзі гиппокаустиктен төмен орналасқанын растайды, бұл сипатталған жағдайға нақ тән сипат. Екіншіден, ойыққа тақау күлдің көп жиналуы - моншаны қыздыру үшін отын пайдаланылғанының айқын дәлелі. Басқа аймақтардағы монша кешендерінде оттық су жылытуға арналған сыйымдылыңтың тікелей астында орналасатынын ескерсек, бұл жағдайда су жылытуға арналған сыйымдылыңтың кешеннің екінші шетіне (№3 бөлме) орнатылуы түсініксіз жайт.

Монша тезекпен, шөпшекпен, сабанмен, кейде ағашпен жылытылған. Қызу тарататын каналдарды тазалау барынша күрделі іс болған - қара күйені тазалау үшін кейде еденнің тақтасы алынған, мұндай операция жылына екі-үш рет жүргізілген. Адам Мец монша қызметкерлерінің, кем дегенде, бес адамнан тұратынын айтады: моншашы, қызмет етуші, тезек дайындайтын адам, от жағушы және ауызсу тасушы.

Жарық пен желдету күмбездегі саңылау арқылы іске асырылған. Қабырғаға терезе орнатылуы сирек жағдай. Күмбездегі ойықтар күйдірілген ойықты немесе шынылы ңыш қалпақтармен қорғалған. №6 бөлменің еденінен мөлдір терезе шынысының сынықтары табылған.

№3 бөлме, жоғарыда айтылғандай, су қыздыруға арналған үлкен сыйымдылыңтың (сыйымдылық диаметрі - 1,27 м, қабырғасының қалыңдығы 12-14 см) болуынан байқалғанындай, «техникалық» бөлме.

Қазба жұмыстары барысында ортағасырлың ескерткіштерден жақсы таныс сумен жабдықтау жүйесінің қыш топтары (құбырлар) көптеп табылды.

Жайлардан суды ағызу жүйесінің негізі хаммам жайлардағы еден деңгейінің төмендетілуіне негізделген.

Су құйылысының мұндай жүйесіне су ағызатын және төгетін арықтар сияқты жабдықтар көп қажет етілмген. Тек еден тақтасына үңғыланған қосымша екі кіші арық табылды.

Қыш кешеннің болуы, сондай-ақ Еуразияның кең аумағында зерттелген осыған ұқсас монша құрылысын талдаудың нәтижесі Қойлық моншасын XIII ғасырға жатқызуға мүмкіндік береді.

Зороастралықтар кварталы

Солтүстік кіріс жолы алдындағы төртбұрыштәріздес дөңес аумағындағы қазу жұмыстары квартал үйлерін құратын жайлардың тобын ашты.

Қазуды стратиграфиялық шурфтың шығыс жағынан бастады.Тегістелген дөңесте іргетассыз, 37-38x21-22x6-7 см мөлшерлі өңделмеген кірпіштен салынған тұрғын жай аршылды. 12x16 м мөлшерлі үйдің жеті бөлмесі болған. Олар тұрғын және шаруашылық жайлар. Қабырғалар саман қосылған сазбен сыланып, әктелген. Үйде қабырға және суфа бойымен жүргізілген жасырын каналдар түріндегі жылу жүйесі жұмыс істеген. Негізгі есік шығыс жақта орналасқан және айванмен бөлінген. Айваннан орталық жайға барады, ол өзінің айналасына басқа жайларды - оңтүстік бөліктен екі тұрғын және солтүстік бөліктен екі шаруашылық бөлмелерін біріктіретін; батыс бөлікте бір оқшау бөлме бар. Үй тосын болған өрттен жойылған. Солтүстік беттегі екінші шаруашылық бөлмесінде еденнен әйелдің қаңқасы табылған. Тұрмыстық заттар толығымен өз орындарында қалған. Орталың бөлмедегі суфада бұршақ ботқасы бар қазан тұр. Баланың төсегі оңтүстік бөліктің есігіне жақын болған, одан тек түбегі қалған. Кірер есік бөлменің ішкі кіреберісінде жатыр. Оның барлық жабдықтары: шынжыр, шығыршық, ілгек пен ілмек және тіпті құлып та бар. Үйден жинақталғань материалдар бойынша қайғылы оқиға XIII ғасырда өткен деуге болады.

Төменірек, екінші құрылыс алаңында үй аршылды. Оның жоспарлануы мен бөлмелердің мақсаты төмендегідей. Үй мөлшері 40-42x21-22x9-10 см өңделмеген кірпіштен салынған, оның қабырғасы бөренеден жасалған ағаш тірекпен бекітілген. Қабырғалары қалың қабатты сазбалшыңпен майланып, сонан соң алебастрмен сыланған және қызыл түсті борлы әкпен әктелген. Орталық бір бөлмені айнала орналастырылған он үш бөлме белгіленді. 4 - орталың бөлме, мөлшері 4x3 м, шығыс қабырғада есігі бар.

Солтүстік жақтан коридор өтеді, одан 1 және 2-бөлмеге баруға болады. Коридордың бас жағының шығыс бөлігінде есік бар. Оң жағынан 1-бөлмеге баратын есік бар, сол жерден бірден оңтүстік қабырғаның шығыс бөлігі бойымен суфа өтеді, оның үстіне қабырғалық алтарь, ал оның алдына сұр күл толған қыш тұғыр орнатылған. Алтарь тағатәріздес, бедерлі өрім түріндегі бет-жүзбен әшекейленген. Коридор бойынша батыс бағытта 2-бөлме орналасқан, оның оңтүстік қабырғасында батыс коридорға өтетін жол бар. Ол есікпен қалқаланған. Батыс коридордың оңтүстікке қарай жалғасы бар, бірақ бұл бөлік есікпен бөлінген, сондай-аң ол 7-бөлмеге шығатын шығысқа бұрылады. Коридор орталықты жайдың батыс және оңтүстік топтарынан бөліп тұрады.

7-бөлме орталықтың шығыс бөлігімен созылған. Солтүстік және оңтүстік бөлікке өтетін жолдар бар. Оңтүстіктен 9-бөлме орналасқан. Ол солтүстік-оңтүстік желісі бойынша созылған; батыс қабырғаға пеш орнатылған, одан шығыс бағытымен, 9- және 10-бөлмелердің оңтүстік бөлігінде орналасқан суфаның бойымен, жылу жүйесі бұрылады. Батыс бағытта олар 6-бөлмедегі суфаларды жылытады.

6-бөлмеге тек батыс коридордың оңтүстік бөлігінен ғана кіруге болады, оңтүстік бөлік те есікпен жабылады. 6-бөлмеге ерекше назар аударылған. Солтүстік және оңтүстік қабырғалар бойымен орналасқан суфалар мен еден қышты сазбен майланған. Шығыс суфа мен батыс қабырға арасында, оңтүстік қабырғаның бойымен биіктігі 0,6 м ернеу орнатылған, ал аралығы толығымен толтырылып, сазбалшық құйылған. Бұрыштары шығыңңы. Қуыс алебастр сылағымен жүргізілген. Шамасы, осы қуыстың жоғарғы бөлігі жиектеліп, оған өсімдікті өрнектерді геометриялық өрімдермен үйлесімдікте ойып және төртжапырақты гүлдермен штамптап безендірілген. Деңгейлес жолақтан сатыласңа өтетін бұрыш доғамен байланысқан, ал доға жұпталған жартышеңберлердің шығыңқы бұрыштарымен, ал бос орындарында созыңқы үшжапырақтармен безендірілген. Деңгейлес жиектің орталығына өрнекті тақта орнатылған. 55x25 мөлшерлі таңта тікбұрышты қосарлы рамкамен жиектелген, ал ішіне тікесінен қойылған үш бірдей розетка салынған. Әрбір шаршыда жоғарғы жағында түйінделіп, екі жаққа ажыратылған, ал ортасында шаршы түзетін, екі жолақпен орындалған крест орналасқан. Көлденеңі бойынша крестің ажыратылған шеттері шаршы түзіп, ал екіжапырақтылардың шеті шаршының ортасына біріктірілген. Қуыс жүйелі түрде әктеліп тұрған. Апаттан соң жиек құлап, үлкен және кіші бөліктерге сынған. Қышты саздан жасалған ойманың барлығы 40 шақты сынықтары шықты. Кейбіреулері оттың күшінен қызыл реңкке көшкен. Қуыстың ортасында шырақ тұрды.

Қуыстың жанында еденде бет-жүздегі қайталамалы сегіздіктер өрнегімен безендірілген тағатәріздес алтарь орналасқан. Жайға кіреберістің сол жағында жеке суфада беті шығысқа қараған тағы бір алтарь орнатылған. Ол тағатәріздес пішінді, бетіне терең оймамен жапырақты өрлемелі бұтақ түріндегі өрнек салынған. Алтарьдың жанында күлге арналған тұғырық орналасқан. Ол сұрғылт күлмен толтырылған. Күлдің осынша жиналуы алтарьдың жұмыс істеу мерзімінің ұзақтығын айқындады.

Батыс коридордан 3-бөлмеге өтуге болады. Өтеберісте есік қорабының төменгі бөлігі сақталған. Үлкен пеш оңтүстік-шығыс бұрышқа орналастырылған, одан шығыс қабырға бойымен 3-бөлмеге және коридордың батыс қабырғасы бойымен, сондай-ақ оңтүстік 5-бөлмеге жылу жүйелері өтетін.

5-бөлме коридордан батысқа қарай және 3-бөлмеден оңтүстікке қарай орналасқан. Сірә, өтер жол оңтүстік коридорға шығар есікпен оңтүстік қабырғада болған шығар. Бөлменің ауданы көзбен екі бөлікке бөлінеді. Солтүстік-шығыс бөлікті астынан 3-бөлмедегі пештен тарайтын екі жылу желісі өтетін кең суфа алып жатыр. Оңтүстік-шығыс бөлік төменірек орналасқан және бөлменің ортасынан оңтүстік-шығыс бұрышқа доғамен өтеді. Онда да жылу жүйесі өткізілген, бірақ оңтүстік-шығыс бөліктегі ошақтан емес. Солтүстік-батыс бөлікте де ені мен ұзындығы 2 м суфа орналасқан, ал одан түсу қышты сазбен майланған «П-тәріздес» тосқауылмен жасалған. Тосқауылдың биіктігі 0,6 м және еден одан оңтүстікке қарай көлбеу жүреді. Тосқауылдың батыс желісінің соңында сатылы суфа басталады, онда алтарь және төменгі жағына күлге арналған тұғырық орнатылған. Алтарь тағатәріздес пішінді, бет-жүзі өрнекті. Өрнек терең оймамен орындалған және өрмемен берілген.

11-бөлме 5-бөлмеден батысқа қарай орналасқан және аршу процесі үстінде. 12-бөлме 2-бөлмеден солтүстікке ңарай орналасқан. Оның оңтүстік бөлігі аршылған. Шығыс бөлігінен 13-бөлме аршылуда. Қыш бұйымдар кешені әйнекейленбеген асханалық ыдысынан тұрады. Техникалық шеберлігі жағынан оларға ұқсастары VIII-XI ғасырларда соғды ыдысы пішіндері арасынан табылды. Сауыттардың бірінде шикі сазбалшыққа жалғанжазбалы монограмма сызылған. Ол қиғаш төрт секторға бөлінген шаршыға жазылған.

Орталық залды айнала коридор өтетін жоспарлау жүйесіне ұқсастықтар Пенджикент, Самарқанд сәулеттік кешендері арасынан табылған және осы кезеңге сәйкес келеді. Біздің алдымыздағы қоғамдық үйде отқа табынуға байланысты әдет-ғұрыптар өткізілген.

Үйдің еденіне сыланған шоқсалғыштар, астындажайпақ тұғырығы бар қабырғалық шоқсалғыштар, қуыстағы ойма өрнектермен безендірілген қабырғалық шоқсалғыштар Қазақстан мен Орта Азияның ортағасырлық қалаларында кеңінен таралған.

Шоқсалғышты зерттеген зерттеушілер олардың қызметін әрқалай сипаттайды. Шоқсалғыштардың отқа табынумен байланысы туралы пікір басым. Г.В. Григорьевтің болжауынша, шоқсалғыштар, алдына құрбандың оты жағылатын, зороастралың икондардың бір түрі болып табылады, шоқсалғыштардың өрнегінен ол зороастризмнің төрт стихиясының рәмізін көрген. Шоқсалғыштардың анағұрлым толық діни семантикасын маздеизмнің ұлы оттарының шұғыласы туралы бейнелі жазған Г.А. Пугаченкова мен Л.M. Ремпель негіздеген:Үлгі:Cquote

Шоқсалғыштардан көркем өңделген тұрмыстық ошақтарды көрген бірқатар зерттеушілер олардың практикалық қызметіне назар аударуды табанды түрде ұсынады. Әйтсе де олардың шаруашылық-түрмыстық мақсатын теріске шығармай-ақ, олардың бай безендірілуінен ежелгі халықтың реминисценциялық діни-мифологиялық тұжырымының отқа табынушылығын көрмеу мүмкін емес.

Ортағасырлың тұтқалы табалардың прототипін және олардың семантикасын іздеу Жетісудан шыққан - бөлмеге хош иісті түтін шығаратын аспапқа (курильница) әкеледі, олар, А.К. Әкішевтің сенімді тұжырымдауынша, Әлемдік Ағаш, Әлемдік Тау туралы түсініктермен жақсы байланысады. Бұл аспап та, ортағасырлық тұтқалы табалар сияқты, отқа табынушылыққа жататын. Ғалымдар шоқсалғыштардың өрнектік мотивтері мен сәулеттік бөлшектерінің ертеортағасырлық сарайлардың нақты сәулеттерімен ұқсастығына назар аударды. Л.M. Ремпель шоқсалғыштардың біреуін «оттық үйімен» байланыстырады. Бұл, мүмкін, әділ де және, өз кезегінде, шоқсалғыштар мен, отқа тән және мәңгілікке қосылудың тұңғыш сиқырлық салт жорасы орындалған, Вараның (мәңгілер мекені) ұқсастығын іздеуге мүмкіндік береді. Квадрат Вараның бейнесі - өте ежелгі және үндіиран қауымы кезеңіне барып тіреледі. Квадрат Вара - бұл ажал күшіне қарсы қасиетті қорған, отты мәңгіліктің мекені.Оның жердегі ұқсастықтары қасиетті оттық діни, салт-жоралық түрлері және отқа берілетін жерлеу салты болатын. Орта ғасырларда діни-мақсаттың тұтқалы табалар-шоқсалғыштардың бастауы, сірә, ұмытылған болса керек және замандастары оның күнделікті өмірде жете түсінді ме екен, дегенмен ошақтың отқа табынумен байланысы жойылмаған болатын. Оған күндік белгілер - розеткалар, қиғаш крестер, свастикалар дәлел болады.

Әрине, шоқсалғыштар үй ошағына табынумен байланысты болатын. Баспана мен үй ошағының киелік идеясы ежелден бастау алады. Ошаққа табыну, өз кезегінде, Текпен (тұқыммен) теңдестірілетін ата-бабаға табынумен араласып кетті. Тек туралы көптеген дереккөздерін талдай отырып, зерттеушілер Тек дегеніміз барлық әлемімен қоса - жоғарғы, аспан әлемі (жаңбыр жауатын және найзағай ойнайтын), орта әлем (табиғат және дүниеге келу), төменгі әлем (оның «отпен туыстығы») - Дүниенің тегіс қамти алатын құдіреті болып табылады деген қорытындыға келді. Сондай-ақ ежелгі славян тіліндегі «Родь» үндіеуропалың морфеманы жаңадан қолдану болып табылады және род-ард-арт метатезасына жауап беретіні атап көрсетіледі. Бұл - «құдірет», «әлемді бейнелеуді» білдіретін маңызды діни түсініктердің бірі.

Осылайша, шоқсалғыштар, бір жағынан, ғарышты ұйымдастыру туралы ежелгі түсінік идеяларын, ал, екінші жағынан, Қазақстанның оңтүстігін мекендегендердің мұнда ислам таралғанға дейін көп бұрынғы рухани-діни түсініктерін қамтып көрсетеді.

Отқа табыну Орта Сырдариядағы сақтар мен қаңлыларда кеңінен таралған, дегенмен жерлеу салтындағы жалпы отқа табыну мұнда қола дәуірі кезінен-ақ белгілі болған. Отқа табыну Сырдарияның төменгі жағында б.з.б. VII-V ғғ. сақ қорғандарынан байқалған, ол әдетте өлген адамның жаны аспан отына және күннің ұлы құдіретіне көшеді деп қарастырылатын, сүйекті өртеп жіберу салтымен көрінген. Қаңлымен салыстырылатын Қауыншы мәдениетінің қабірін қазу барысында сүйектерге көмір себу, күл мен көмір бар мола сауыттарының, сондай-ақ арнайы хош иісті түтін шығаратын аспаптардың болғаны атап өтілген.

Көк Мардан қалашығында V-VII ғасырлар баспаналарда бөлме бұрыштарынан қалың күл қабатымен жабылған шығыңқы-алтарь кездескен. Осы жерден табылған шырақтар от тұтатуға арналғаны анық. I мыңжылдықтың бірінші жартысына жататын Қаратаудағы Ақтөбе елді мекенінде отқа табынуға байланысты салт-жоралар өткізілген ошағы бар жай қазылды.

Отқа табыну осы аймақта ерте ортағасырлың дәуірде басым болған түрік халқының арасында кеңінен таралған. Түріктердегі отпен тазалау дәстүрі туралы Византия елшісі Земарх хабарлайды. Сюань Цзянь түріктер «отқа қызмет етеді» деп жазған.

Оңтүстік-қазақстандың және ортаазиялық баспаналарда шоқсалғыштардың болуына қарағанда, отқа табынушылық исламмен қатар тіршілік еткен. Оны Антонов қалашығындағы табыну ошақтары бар үйлердің XI-XIV ғасырларда мешіттің қасында орналасқанынан көруге болады. Бұл Қазақстан мен Орта Азия халқы мәдениетіндегі ежелгі дәстүрлердің, оның ішінде діни көзқарастардың да өміршеңдігінің тағы бір дәлелі. Мұндай құбылыстар Орта Азияға да тән болатын. Сөйтіп, XI ғасыр Бируни Мауераннахрде зороастра дінін таратушы Муканна ізбасарларының қүпия сектасы тіршілік еткенін атап өтеді. Шаған әмірінің сарайына келген аңын Дакики әлемнің бүкіл игілігінен өзіне ашық түрде төртеуін таңдапты, олар: шарап, музыка, сұлудың ерні және Зороастра діні.

Сопылық ордендердің аса күштілерінің бірі - Иасауи ордені тіршілік еткен және жұмыс істеген Қазақстанның оңтүстігінде кеңінен таралған сопылық ағымдағы ошаққа табыну дерегі де қызықты. Этнографтар Хорезмдегі Кубравий ордені сопыларынан отқа табынушылықтың сарқыншақтарын байқаған. Дәруіштердің жатақханаларында, каляндархонда үнемі күндіз-түні жалындап жататын дөңгелек ошақтар болған. Каляндархоннан кетер алдында дәруіштер отқа жақын келіп, қолын тигізіп, қолымен бетін, көзін сипаған, күбірлеп дұға оқып, табынған. Отқа және үйдің ошағына табынушылық жақын замандарға дейін келген.

Қазақтар отты қасиетті, от-ана деп атайды. Отты үйдің қорғаны, киесі деп санайды. От неке салтында ілесе жүреді. Қалыңдық атасының киіз үйіне кірерде ошақ алдында тізе бүгеді, оны ошақтың жанына отырғызып, отқа май құяды. Қалыңдық бұл кезде бірнеше рет етпеттеп: Үлгі:Cquote - дейді. Қолын отқа қыздырған әйелдер қалыңдықтың бетін сипайды. Бала дүниеге келерде де отқа құрбандық шалған. Қазақтар оттың қаһарынан қорыққан, сондықтан отпен ант берген. Отқа құрбандың ретінде май және майға шыланған мақтадан немесе шүберектен шиге оралған шырақ жаққан.

Қазақтардағы, жоғарыда сипатталған, қалыңдықты отпен тазалау салты Памир таулары тұрғындарының отқа табынуымен жақын. Зерттеушілердің есептеуінше, памирлік неке салты бұрынғы өткен мифтік-ақындық тұжырымдармен өзара байланысты сақтайды және белгілі бір элементтерінде құдіретті күйеу мен қалыңдықтың ғарыштың неке тойын жасайды. Ғалымдар мұндай салттарды сондай-ақ қалыңдықты күйеуінің тегіне табынушылыққа тартуға жатқызады. Жоғарыда аталған, отқа және ошаққа табынушылықтың Текке табынушылыңпен байланысын көрсететін бұл қорытынды өте қызықты.

Осы мәнмәтін ежелгі түріктердің, отқа табынушылыңпен тығыз байланысты, полисеманткалық құдірет - Ұмайға табынуын еске салады. Бұл «от-ана» аталатын, отты әйел құдіреті бейнесінде кейіптеуді білдіреді. Кейінгі кезде хақастардың шаманы отты шақыра отырып, Ұмайды шақырған. Бөтен үйге емізулі баласымен келген әйел өзінің құрметтеу және қорғау тілектерін үйдің ошақ-отына арнап айтқан, ал үй иесі бұл кезде отты тағаммен сыйлаған. Телеуіттер құда түсуде және тойда «от-ана» мен «Ұмай ананы» бірдей сыйлаған. Қырғыздарда отқа табынушылың Ұмайға табынушылықпен араласып кеткен, ал кейде тіпті бірігіп кетеді. Этнографиялық материалдарда Ұмай мен Құт туралы халықтар түсінігінің өзара тығыз байланысы байқалады. Құт жанның ғұмырлық күші, рухтың, молшылықтың, бақыттың болуымен түсіндіріледі. Бұл жағынан Ұмай-Құт рәмізі Дүниенің бәрін қамти алатын құдірет - адамдарға өмір «жіберетін» отпен байланысты Текпен жақындасады.

Манихей храмы

«Манихей храмы» қаланың оңтүстік шекарасына жақын орналасқан және батыстан, алдыңғы жылдар қазбаларынан мәлім болғанындай, моншаға тікелей жалғасады. Қазуға дейін нысан биіктігі 2-2,5 м, диаметрі 20-25 м төбе болатын. Қазба жұмыстары барысында төбенің орталығы астында көлемі жағынан үлкен сарайлық құрылыс - салтанатты зал болған. Құрылыстың мөлшері 15x11 м, жайдыкі - 11,2x8,4 м. Сыланған және әктелген қалың өңделмеген қабырғалардың 60-70 см биіктігі сақталған. Тікбұрышты бөлме ұзын жағымен шығыс - батыс желісімен бағытталған. Жайға шығыстан кіреді. Залға кіреберісте сыртқы жапсыра салынған айван тұрпатты кең емес құрылыс байқалады, ол қаланған ірі тастармен қоршалған.

Табылған жаңалықтардан жоғарғы қабаттардан шықңан сұрғылт түсті қыш құмыраны атап өтуге болады. Сондай-ақ 13-ұялы өрнекті шырағдан (диаметрі 43 см және биіктігі 20 см) да сирек бұйым. Осы жерден шырағдан-шырақтар, қыш бұйымдардың (қазанның, құмыралардың т.б.), оның ішінде әйнекейлі қыштардың да сынықтары табылды. Сынықтары жайдың батыс қабырғасы бойынан айтарлықтай көлемде табылған, сірә, терезенің ойма торының бөлігі болса керек, күйдірілген саз ойма (геометриялық және өсімдікті өрнектер) да бірегей жаңалық. Мешіт сияқты, осы салтанат залы да қаладағы қатерлі өрттің зардабын шеккен. Еденде тіреудің қалдықтары: бірнеше жанған бөрене (диаметрі 30 см, ұзындығы 2-2,5 м) мен ағаш кеспелтектер, өртенген еден мен қабырғалардың айқын іздері тазартылды. Қазылған құрылыс жоғарғы мәдениет қабатында және қала тіршілігінің кейінгі кезеңіне (XIII ғ.) жатады, бұл да қышты күнібұрынғы талдау бойынша бекітілді.

Будда храмы

Қазуға дейін бұл биіктігі 2 м дейінгі, шаршылы негіздегі, бұрыштары жер жүзі тараптарына бағдарланған, құлаған төбе болатын. Дөңестің негізіндегі мөлшері 42x44 м, жоғарыдағы алаңы 13x17 м. Қабырғаларының сыртқы айналымы бойынша құрылыстың мөлшері 16,2x18 м. Қазбалар храмның орталығы төрт жағынан коридормен айналатын шаршытәріздес ғибадатхана залы (целла) болып табылғанын анықтады. Бірақ коридордың барлығы өтпе емес: оңтүстік-шығыс коридор қалған қабырғалардан оқшауланған. Коридорлардың ені - 2,5-2,8 м. Құрылыстың бұрыштарында сыртынан жартышеңберлі шығыңқы мұнаралар болған, олардың 1 м дейінгі биіктігі ғана сақталған. Қабырғалар мен мұнаралардың толық периметрі бойынша төменгі бөлігі тігінен қойылған екі қатар күйдірілген кірпішпен (26,5x26,5x5 см) қаланған.

Құрылыстың қабырғалары сұрғылт-сарғыш түсті екі түрлі: шаршы пішінді, мөлшері 36x36x8 см және 36x18x8 см өңделмеген кірпіштен, тиесілі аралас қалау техникасымен - қырынан және жалпағынан «байластырылып», сондай-ақ қабырғасымен көл беу қойылған кірпіш қатарларынан - тұрғызылған. Төменгі бөлігінде қабырғаларының барлық периметрі бойынша 10 қатар деңгейлес өңделмеген өрімдерге екі қатар мөлшері 26,5x26,5x5 см күйдірілген кірпіш жүргізілгені байқалады. Қабырғаның биіктігі 3,5 м жетеді.

Жайға кірер есік ойық түрінде ішкі қабырғада және орталық зал қабырғасында оңтүстік-батыста орналасқан. Ғибадатханаға кірер есік тас шығырларға орнатылған екі жалпақ пилонмен безендірілген.

Орталық кіру жолының ені 3,18 м, ол оңтүстік-батыс коридорға апарады. Залға өтер жолдың ұзына бойына өртеніп кеткен ағаш құрылымдар табылды. Диаметрі 0,21 м ағаш бағана-тіректердің сақталған биіктігі 0,75 м, бір-бірінен 0,3-0,4 м арақашықтықта орналасқан және жайпақ тас-тақтадан салынған іргетасқа тұрғызылған. Қабырғалары сияқты, ағаш тіректер де 12 см қалыңдықта сазбалшық қоспасымен майланған, үстінен қалыңдығы 4-5 см екі қабат сылаң жүргізілген. Бір қызығы, қабырғалардың ішкі беті түгелімен екі қабат сыланған.

Ағаш құрылымдар арқалыққа тірек болған, сондай-ақ есіктің маңдайшасын ілуге арналған.

Ғибадатханаға кірер жолдың ені 3,45 м. Кіреберістің кіру жолын 2,28 м дейін тарылтқан кертпеші болған, осылайша ол екіге бөлінген. Ені бойынша орталық кіру жолымен тең (3,45 м) біріншісінің тереңдігі 0,9 м жеткен. Екінші бөліктің тереңдігі 1,32 м.

Екінші бөліктің қабырғасы бойымен бір-біріне қарама-қарсы, диаметрі 0,12 м, өртенген ағаш тіреулер (әр жағынан екі-екіден) тікесінен орналасқан, негіз есебіндегі тақта-тастың қалыңдығы 0,14 м. Тіреулер залға кіреберістің екінші бөлігінің бұрышынан бір-бірінен 0,4-0,5 м арақашықтықта қойылған. Өртенген бағаналар арасында олардың негізі болған тақта-тасқа бірінің үстіне бірі тікесінен (енімен төрт-төрттен) 36x18x7 см мөлшерлі өңделмеген кірпіштер қойылған, олар негізгі қабырғамен байланбаған.

Орталық жай жан-жағы бір-бірімен тең шаршытәріздес жоспарланған: оңтүстік-батыс - 7,5 м, солтүстік-шығыс - 7,5 м, солтүстік-батыс - 7,4 м, оңтүстік- шығыс - 7,3 м.

Күндізгі беттік деңгейден in situ 4,12 м тереңдікте өртеніп құлаған шатырдың көптеген сынықтары шықты. Шатырдың ағаш құрылымдары көбінесе залдың орталық бөлігіне қабырғадан 1,4-3 м қашықтықта топтасқан. Бұл негізінен диаметрі 0,15- 0,27 м , сақталған ұзындығы 2 -3 м болатын ағаш бөренелер. Бөренелердің анағұрлым көпшілігі батыс - шығыс желісімен созылуы, яғни олардың құрылыстың солтүстік-шығыс және оңтүстік-батыс қабырғаларымен параллель орналасуының маңызы аз емес. Диаметрі 15-18см және ұзындығы 1,2 және 2,7 м екі бөрене жоғарыда көрсетілген кейбіреулерінің үстінде оларға көлденең орналасқан. Олардың біреуі ішкі оңтүстік-шығыс қабырғадан 1,4 м, екіншісі солтүстік-батыс қабырғадан 2,3 м қашықтықта табылды. Бұлар шатырдың байланған құрылымдарын ұстап тұрған негізгі бөренелер болуы мүмкін.

Өртенген төрт бөрененің қалдықтары (диаметрі 0,12-0,2 м) сатылас күйде табылды. Оларды шатырдың арқалықтарына тіреу болған ағаш бағаналарға жатқызуға болады.

Күндізгі беттіктен 4,6 м деңгейде тағы бір өртенген ағаш құрылым тазартылды. Құрылым тік бұрышты раматәріздес және төрт сатылас ағаш бағананың бекіткіш ролін атқарған үш бөренеден тұрады. Бірінші байлау бөрене ғибадатхананың оңтүстік-шығыс қабырғасынан 2,33 м қашықтықта, оған параллель орналасқан. Бөрененің ұзындығы - 3,72 м, диаметрі - 0,19 м. Ол тікесінен тұрған екі бөренені біріктірген.

Екінші бөрене ғибадатхананың солтүстік-шығыс қабырғасынан 2,6 м қашықтықта, оған параллель орналасқан. Бұл бөрененің ұзындығы 3 м жуық, диаметрі - 0,22 м.

Үшінші бөрене ғибадатхананың солтүстік-шығыс қабырғасынан 2,47 м қашықтықта, оған параллель орналасқан. Бөрененің сақталған ұзындығы - 2,1 м, диаметрі - 0,2 м. Сөйтіп, аяқталмаған тікбұрыш пішінді құрылым пайда болды, оның «ашық» бөлігі ғибадатханаға кірер тарапқа бағытталған.

Ағаш құрылымдардан әр түрлі мөлшердегі шегелер табылған. Құрылымды шегемен бекіту жүйесінен басқа, бөренелер мен бағаналардың ағаш негіздеріне түрлі-түрлі «қашап орнатулар» кеңінен қолданылған. «Қашап орнатулар» бірнеше түрлі: конустәріздес төртжақты тікбұрышты, шаршы немесе дөңгелек пішінді кертулер.

Жоғарыда аталған негізгі құрылымның орталығынан кірпіштің сынықтары мен ағаш бөренелердің сынықтары шықты. 4,7 м тереңдікте еден деңгейін таңбалаушы күйдірілген кірпіштің (26,5x26,5x5 см) сынықтары табылды. Жайдың ортасынан осы тереңдікте оңтүстік-батыс - солтүстік-шығыс желісі бойынша солтүстікке қарай болмашы ауытқумен тұғыр қойылған. Ол ені 1,5 м өңделмеген кірпіштен қаланған. Үш қатар кірпіш тұғырдың беттігін еден деңгейімен салыстырғанда 30-35 см биіктікке көтереді. Кірпіш өрімдері орталық жайдың солтүстік-шығыс қабырғасына (байластырусыз) жалғасады, бірақ ғибадатханаға кірер есіктен басталады.

Орталық жайды сипаттауды аяқтай отырып, шатыр арқалығының тұрпатын анықтау қажет. Ол үш тұрпатты болуы мүмкін:

1. күмбезді,
2. жайпаң,
3. бөренелердің

пирамидалы орналасу түрі (бөренелі шатыр). Аралық (жайдың диагоналы) барынша үлкен - 10,5 м, сондай-ақ орталық жайда кірпіштің үлкен үйінділерінің болмауы күмбездің болмағанын білдіреді (күмбезді арқалыққа кірпіш көптеп қолданылады). Тіреулік ағаш бағаналардың жақсы сақталуын, сондай-ақ, күндізгі беттік деңгейден зерттелген, құлаған шатыр құрылымының орналасу сипатын есепке алғанда, құрылыстың төбесі орталығында тікбұрышты саңылауы бар жайпақ арқалықты шатырмен жабылған деген қорытынды жасауға болады.

Коридорлардың тіреуі жайпақ, шамасы, сыртқа болмашы көлбеу болса керек. Тіреудің негізгі бөренелері коридордың ішкі қабырғаларында және сыртқы қабырғалардың шетінде төменірек тұрған сатылас бағаналарға сүйенген, және шатырдың көлбеу болатыны да нақ осыдан.

Қазба барысында үйінділер арасынан, орталық залдың және коридордың еденінен ХІІ-ХІІІ ғасырларға тән үлкен ыдыстар (хумдар) мен құмыралардың, әйнекейленген тостағандардың сынықтары табылды.

Табылған басқа бұйымдардың ішінен темір қанжар мен есіктің темір топсаларын, қоладан жасалған ұсақ-түйектерді, сондай-ақ бұқаның бас мүсінін, қыш суқұйғыш-құмыраның құйылыс-тұмсығын атап өтуге болады. Шашылған шүғыла түріндегі батыңқы белгісі бар кірпіш те назар аударады.

Қосымша тазалау барысында құрылыстың шығыс сырт жағының сәулеттік элементтерін байқау мүмкін болды. Тақта-тастарға орнатылған, өртенген екі ағаш кеспелтек табылды. Осындай бөлшектердің болуынан сырт жағында айван болған деген болжам жасалды.

Храмның стратиграфиясы және тіршілік еткен уақыты

Солтүстік-шығыс коридордың солтүстік бөлігінде жиек қалдырылған. Мынадай стратиграфиялық сурет оқылады: еденнен төмен қалыңдығы 2,3 м лесс қабаты, сонан соң қалыңдығы 0,98-1,36м ұсақ жұмыр тастан толтырылған қабат, одан әрі күндізгі беттіктен 4,6 м деңгейге дейін - саздақ қабат.

Коридордың солтүстік бөлігінен тіке қазу (шурф) қабырға астында жұмыр тастар қабатының (3-4 см), ал қабырғаның негізі мен жұмыр тастар аралығында - сұрғылт түсті өсімдік талшықты жұқа төсемнің қалдығы болғанын көрсетті.Төменірек қуаты 1,2 м саз платформа және тағы жұмыр тас қабаты.

Коридордың оңтүстік-шығыс бөлігінде қалдырылған жиекті стратиграфиялық тілу барысында мынадай ақпарат алынды: жоғарғы грунт қабатының қалыңдығы 0,3 м, оның астында қалыңдығы 1,38 м болатын өңделмеген кірпіш (38x16,5х10 см) үйіндісі, тереңіректе айқын қыздыру сызығымен шектелген, қалыңдығы 0,72 см тығыз саздақ қабаты, төменірек ағаш құрылымдар - тақтай, бөрене қалдықтарынан тұратын, қалыңдығы 0,7 м өрт қабаты, одан төменірек - құрлықтың қабат - сарғыш түсті лесс.

Сурет:Суқұйғыш құмыра сынығы.png

Суқұйғыш құмыра сынығы

Солтүстік-батыс коридордағы тілуден мына қабаттар анықталды: еден деңгейі бойымен барлық жерде өсімдік текті ақшыл-қоңыр із байқалады, шамамен қамыстың қалдығы болса керек.

Солтүстік айналма коридорда маңдайша табылды, тазалау барысында саман кірпіш өрімінен (солтүстік қабырға) шіріген бөрененің қалдығы - храмның тіреуінің құрылымдың элементі шошайып тұрған саңылау табылды. Маңдайша қабаттарын жоғарыдан төмен қарай стратиграфиялық оқу:

• малтатасты-құмды қабат;
• өңделмеген кірпіш қалдықтары аралас аморфты өңделмеген үйінділер қабаты;
• күңгірт-сұр құмдақ;
• ашық-сұр құмдақ;
• тығыз құмдақты қабат;
• саман кірпіштер үйіндісі қабаты болуы ықтимал;
• күңгірт-сұр құмдақ;
• саман кірпіштің қалдықтары аралас тығыз ақшыл құмдақ.

Ұсақ малтатастар қосылған қоңыр құмдақ қабатшасы. Өңделмеген кірпіш қалдықтарының қабаты. Сұрғылт-қоңыр түсті дақ. Болпылдақ ашық-қоңыр құмдаң. Өңделмеген кірпіш қалдықтары қосылған қабат. Үйіндінің борпылдақ қабаттары.

Храмның оңтүстік-шығыс қабырғасының сыртқы жағын және оған қарама-қарсы жердің беттік қабаттарын (үйінділерді) ашқан оңтүстік-шығыс тілік арқылы қосымша ақпараттар алынды.

Күйдірілген кірпіштің екі қатар өрімдері орналасқан тереңдікте өртенген қабат - өрттің дәлелі табылды. Бұл қабат малтатастар қабатының үстіне орналасқан - сірә, сел тасқынының көрінісі болса керек. Құмдаң-малтатасты қабатты ағаш бағаналардың тас негіздері жауып жатыр. Күйдірілген кірпіштің өрімдерімен параллель жүретін өртенген қабат храмның бұзылғанынан хабардар етеді.

Стратиграфиялық зерттеулер құрылыс тіршілігінің кезеңдерін бақылауға мүмкіндік берді. Барлық ақпарат бір құрылыс кезеңінің болғанын, тосын апатты және ұзақ бүліншілік кезеңін растайды.

Жоспарлау композициясы бөлігінде храмға ұқсастықтар барынша жеткілікті — бұл ертеортағасырлық (VІІІ-ІХ ғасырлар) Ақбешім (Суяб) және Қызыл өзен (Навакет) Будда храмдары. Олардың жоспарлануы бірдей - айналма коридормен қоршалған орталық зал. Әйтсе де Қойлық храмының ерекшелігі айналма коридорының тұйықтығы болып табылады. Қабырға қалауда ұқсас - кірпішті қырымен көлбеу өру тәсілін қолдануы қызықты. Танғұт мемлекетінің астанасындағы буддалың Хара-Хото храмының қабырғасы осындай әдіспен тұрғызылған. Сонымен қатар будда храмы құрылымдарында өңделмеген кірпіштің аралас қалау тәсілі, оның ішінде қырымен көлбеу қалау да қолданылған. Будда ескерткіштері Ұлы Жібек жолы трассасындағы тарихи-мәдени аудандар мен қалалар қатарынан табылған. Олар - Термездегі I—III ғасырлар Қаратөбе будда монастыры; Соғдыда Санзар алқабындағы табыну ғимараты; Мервтегі будда ескерткіштері; Тохарстандағы VII-VIII ғасырла Аджин-тепе будда монастыры; Ферғанада Кувадағы будда храмы.

Ұлы Жібек жолының әлемдік діндер мен діни идеяларды таратудағы ролі жалпыға мәлім. Нақ осы жолмен миссионерлер алыс елдерге өз діндерін «әкелді». Сөйтіп, Үндістаннан Орта Азия және Шығыс Түркістан арқылы буддизм Қытайға, сонан соң Корея мен Жапонияға келді. Бұл процесс б.з.б. I ғасырдың ортасында басталған. Буддизмді Орта Азияға, Шығыс Түркістанға және Қытайға таратуда ортаазиялық дін ілімімен айналысушылар және миссионерлер, сонымен қатар Будда ілімін әсіресе б.з. ІІ-ІІІ ғасырла белсенді уағыздай бастаған парфяндар, юечждер, соғдылықтар маңызды роль атқарды, бұл, шамасы, Шығыстағы Кушан мемлекетінің нақты саяси мақсаттарымен байланысты болса керек.

Ерте орта ғасырларда Орталық Азияда буддизмнің таралуының басты себепкерлері соғдылыңтар болды. Шығыс Түркістанның түркілік будда мәтіндерінің терминдерін талдауда олардың соғдылардың делдалдығынан келген кірме сөздер екені анықталды.

Түріктер VI ғасырдан бастап басынан кешкен буддизмнің ықпалы туралы Сюань Цзянь растайды: ол батыс түрік ңағандарының бұл дінге тілектестік қарым-қатынаста болғаны туралы жазады. [[7 ғ.|VII ғасырдың бірінші жартысында кейбір батыс түрік билеушілері будданы қабылдайды немесе будданың қамқоршысы болады, ал А. Габэн мұны түріктердің отырықшылыққа және қалалық өмірге көшуімен байланыстырады. Жетісуда батыс түрік, түргеш, қарлұқтар арасында бұл процесс барынша қарқынды жүрген, оған әр жылдары Шу алқабы қалаларында - Ақбешімде, Қызыл өзенде, Жаңапокровкада ашылған храмдар, монастырьлар, кішкентай шіркеулер, сондай-ақ будда кейіпкерлері мен сахналарын бейнелейтін мүсіншелер мен стелалар дәлел болады.

Бірқатар зерттеушілердің пікірінше, буддизм Ұлы Жібек жолымен батыстан шырысқа қарай Ферғана мен Жетісу арқылы таралды. Б. А. Литвинскийдің пайымдауынша, жетісулық будда храмдарының сәулеттік кейпі олардың үнділік және ортаазиялық дәстүрлерін храмдың сәулет ретінде де растайды.

A. Н. Бернштам өз уақытында буддизмнің Жетісуға Шығыс Түркістан арқылы келгенін пайымдайды. Шығыс Түркістанның (Шикшин, Қарашар) және Солтүстік Ауғанстанның (Бамиан, Хадда) буддалық дәстүрлерінің ықпалы туралы Л. П. Зяблин жазады. Оның есептеуінше, Гандхараның стилі оның өзге аймақтарда, оның ішінде өзінің көркемсурет мектебі қалыптасқан Солтүстік-батыс Қытай мен Шығыс Түркістанда таралуында будда өнерінің дамуы үшін жалпы дереккөзі болды.

Б. Я. Ставиский де Жетісу мен Ферғанадағы будда ескерткіштері бәрінен көбірек шығыс-түркістандық және қытайлың миссионерлердің діни қызметімен байланысты болған деп есептейді.

Сурет:Будда храмы".png

Будда храмы. Қалпына келтірілген

Жаңа материалдар, сонымен қатар жазба дереккөздерін талдау буддизмнің Жетісуда таралуы мен дамуында, бәрінен бұрын, нақ шығыс-түркістандың және қытайлың ықпал басым болған деп есептеуге мүмкіндік береді. Суябтағы будда монастырының құрылысы туралы мәлімет оның 692 жылы, Суябты жаулап алғаннан кейін, Бешбалықтың әскери наместнигі Ван Чжен Цзянның бұйрығымен салынғанын растайды. Бұл мәліметті А. Форте талдады және қосымша Б. А. Литвинский мен Б. Я. Ставиский қарастыруда.

Сөйтіп, 778 жылы жазылған қытай энциклопедиясында (Tongdian) Персиядан келе жатқан саяхатшы Ду Хуан 750 жылы болған «Да Юней» монастыры туралы әңгімеленеді. 692 -705 жылдары Қытайда және қытай гарнизондары орналасқан батыстық жерлерде будда храмдарының көптеп салынғаны туралы мәліметтер бар. Олар «Үлкен бұлт» сутрасы негізінде буддизм реформасын жүргізген әйел император Boy Хоудың (By Цзян) бұйрығымен тұрғызылған. Сондықтан Жетісудағы будда монастырлары мен храмдары нақ 692-705 жылдары аралығында салынған деп қорытындылауға болады.

Қойлықтағы зерттеулер буддизмнің Жетісуда ислам орнап, будда храмдары бұзыла бастаған Х-ХІ ғасырлар да дамығанын көрсетеді.

«Пұтқа табынушылар, - деп жазады Г. Рубрук, - өз храмдарын шығыстан батысқа қарай қояды және, солтүстік жағынан әншілер тұратын орын сияқты, бөлме жабдықтайды, ал кейде, егер үй төртбұрышты болатын болса, онда бұл бөлме үйдің ортасында болады. Солтүстік бүйірден олар әншілер тұратындай орынға ойық жасап, стол сияқты, ұзын да енді сандың қояды және осы сандықтың артына оңтүстікке қарай олар, мен Қарақорымда көрген, Әулие Христофордың суретінің үлкендігіндей шамадағы, негізгі пұтты орналастырады.

Қытайдан келген бір несториандық дінбасы маған бұл жерде тіпті екі күндік жолдан көрінетін өте үлкен пұт барлығын айтты. Айнала басқа пұттарды қояды: олардың барлығы өте әдемілеп алтындалған.

Столды еске салатын осы сандыққа олар шырақтар мен құрбандықтарын қояды. Храмның барлың есігі, сарациндердің әдет-ғұрпына керісінше, оңтүстікке қарай ашылады. Пұтқа табынушылардың, наң біздікі сияқты, үлкен қоңыраулары бар... Барлық абыздары нақ солай шаштары мен сақалдарын қырып тастайды; киімдері сарғыш түсті; шаштарын қырған кезден бастап олар тазалық сақтайды және бір қауымда бірден жүзден немесе екі жүзден тұруы керек... Олар қайда бармасын, қолдарынан үнемі жүз немесе екі жүз дән өткізілген жіптерін, біздің тасбиқ ұстайтынымыздай, тастамайды, және, олардың біреуі аударып бергендей, үнемі мына сөздерді қайталайды: Үлгі:Cquote

Храмға берілген жоғарыдағы сипаттама, сөз жоң, оның буддалың сипатын дәлелдейді. Бұл пікірді Г. Рубрук жазған мерекені сипаттау да растайды: Үлгі:Cquote Мәлім болғанындай, қамарлың айдың нақ 1 және 15 күндерінде буддалық дін қызметкерлері күн ұзағына хош иістер жағынады, құрбандыңңа печенье, жеміс пен су әкеледі, шамдал тұтатады.

Жетісуда буддизмнің көтерілуі Күшлік бастаған наймандардың басып кіруімен байланысты болды. Мырза Мұхаммед Дулати «Тарих-и-Рашидиде» Күшлік пен қарақытай гурханы арасындағы, алдыңғысы жеңетін, қырғын күрес туралы сипаттайды. Күшлік Қашғар мен Хотанды жаулап алды, оның тайпалары «Еміл мен Қойлық» бойына орналасты. Сонан соң ол тұрғындарды Мұхаммедтің дінінен бас тартуға және басқа дінді таңдауға күштейді. Адамдар, деп жазады Дулати, «қытайлық киімдерді таңдады», яғни буддизмді қалады. Қазақстанда храмдардың салынуы, сірә, осы кезеңге (XIII ғасырдың басы) жатады.

Ислам қуғындалды, мешіт пен медреселер әлсіреді, ал имам Аладдин Мохаммед әл-Хотаниді өлтірді. Тек Күшлікті монғолдар ойрандаған соң ғана мұсылмандарды қуғындау тоқтатылды.

Мешіт

Қаланың орталығына салынған мешіт орны қазба жұмыстарына дейін 30x30 м мөлшерлі төртбұрышты төбе болатын. Қазба жұмыстары бұл құрылыс жоспарында ішкі кеңістігінің мөлшері 34x28 м (38x32 м - қуатты өңделмеген қабырғаларының сыртқы мөлшері), солтүстік-шығыс - шығыс - оңтүстік-батыс - батыс желісі бойымен созылған шаршы болатын.

Мешітке кірер есік солтүстік-шығыс қабырғаның ортасында орналасқан, қарама-қарсы, оңтүстік-батыс қабырғаның ортасында тікбұрышты күйдірілген кірпіштен қуыс түріндегі, Құбылаға қаратылған, михраб қаланған. Мөлшері 26x26x5 см күйдірілген кірпіштен қаланған михрабтың сақталған биіктігі - 7 0 см, михрабтың қуыс - тереңдігі 40-42 см, ені 136 см және биіктігі жарты кірпіштей 13-15 см болатын ішкі орталық тікбұрышты қуыстан тұрады. Михрабтың алдында мешіттің негізгі кеңістігінен ағаш қоршаумен бөлінген, тас негізге орнатылған күйдірілген шаршы кірпіш өріміне сүйенген, тікбұрышты алаң болған. Қойлың мешіті «колонналар немесе бағаналар орманы» тұрпатты сәулеттік құрылыстарға жатады. Бұл ағаш-қамыс шатырға да көптеген ағаш бағанал ар тірек болған деген сөз. Құрылыстың ішкі кеңістігі 8 қатар бағаналармен бөлінген, олардың 9 неф түзетін тас негіздері сақталған. Тас негіздердің өзара қашықтығы 3,5-3,7 м. Барлығы дөңгелек және сопақ пішінді 54 тас өрім сақталған. Құрылыс қабырғалары мөлшері 36x18x9 см, тікбұрышты өңделмеген кірпіштен тұрғызылған, қалыңдығы 1,7-2 м және сақталған биіктігі 2 м жуық. Қабырғалардың ішкі жағы сыланған және әктелген, қабырғасының негізінде мешіттің барлық периметрі бойынша сылағы сақталған.

Мешітте табылған заттар ішінен араб алфавитімен жазылған, өртенген ойма тақта сынығын атап өту қажет. Екі сынықтан тұратын, жалпы ұзындығы 1 м және ені 15-18 см шамасында тақта шығыс қабырғаның солтүстік-батыс бұрышынан табылды. Михрабтың төңірегінен өртенген бөренелер үйіндісі шыққан, дұрысы уағыздаушы кафедрасы - мінберге қатысты болар. Сондай-ақ күйдірген сары саздан жасалған ойма бұйым да назар аударады. Солтүстік-шығыс қабырғада қабырғаны жылытатын үлкен пеш орнатылған, пеш сылағының астынан ошақпен байланысқан, түтін мен ыстық ауа айналатын арықтар (кан) жүргізілген. Салқын кезде мешітке от жаққан. Қыш шырағдандар (шырақтар), қыш бұйымдардың (қазандардың, құмыралардың, тостағандардың) көптеген сынықтары табылды. Қола жапсырмалар (кітаптың тері мұқабасына?), тау хрусталінің сынығы, моншақтар, басқа қола бұйымдар табылды.

XIII ғасырда салынған мешіт көлемі оның астаналың қаладағы және тіпті барлық қарлұқ жабғулары мемлекетіндегі басты мешіт болғанын айтады.

Қойлық мешітінің жоспарлы шешіміне анағұрлым жаңһқыны Водян қалашығындағы (Алтын орданың Бельджамен қаласы) мешіт. Соңғысы XIV ғасырдың екінші жартысына жатады және, зерттеушілердің пікірінше, 1395 жылы дейін тіршілік еткен.

Кесенелер

Қазба XII ғасырдың соңы - XIII ғасырдың басында тұрғызылған қаланың солтүстік-шығыс қақпасы тұсынан басталды. Қабырғаларының бөліктері, күйдірілген шаршы кірпіштен қаланған бұрыштың колоннаның негізі және еденнің кірпіштен қаланған жекелеген бөліктері сақталған. Сақталған қабырға бөліктерінің қалыңдығы - 0,6 м, ұзындығы - 1,3 м, кесененің диаметрі 1 м шамасындағы (сылаңсыз, өрнек детальдарынсыз, кірпіш өрімінің ені) бұрыштың колоннаның негізіне жалғасады. Күйдірілген шаршы кірпіш құрылымының 70 см дейінгі биіктігі сақталған.

Қойлық кесенелері - негізгі қасбеті көрнекті күмбезді кесенелерге жатады. Қасбеттік кесене - бұл негізгі кіру жағы бар ғимарат, портал сияқты безендірілген, басқа қасбеттерден ерекше сәнді және кейде, портал-пештак сияқты, олардан көтеріңкі болады. Бұл бір ғана негізгі жағынан келуге есептелген кесенелер.

Кесенелерден мұсылман ғұрпымен жерленген алты қабір табылды. Исламның қағидаларына сәйкес, қабірге заттар салынбайды, бірақ ережеден ауытқу кездеседі. Бір қабірде әйелдің ңқңқасынан алтын әшекейлер: екі жүзік, сырға, іші бос шариктерден салпыншақтар, сондай-ақ бирюза мен бисер әшекейлер табылған. Әшекейлер, сондай-ақ мәйіттің сүйегі оралған бай жібек савандардың жақсы сақталған көлемді үзіктері, жерленген орынның өзі де (қасбеті күйдірілген сарысаздан ойып жасалған белдеумен әшекейленген басты кесененің жаны) жерленгендердің әлеуметтік жағдайының жоғарылығын білдіреді. Зираттың құрылысы былай орналасқан: оның қабырғалары жуан, 20 см дейін және одан астам, бөрененің екі бөлікке араланған ағаш кеспелтектерімен нығайтылған. Мәйіттер бөренеге сүйенген жалпақ ағаш тақтайға жатқызылған. Олардың үстінен жалпақ жүқа тақтайлар төселіп, сонан соң көлденең бөренелер қатарымен жабылған. Жоғары беттігі мөлшері 36x18x9 см, өңделмеген кірпішпен қаланған, оның үстінен қой сүйектерінің сынығы табылған. Зират беті еден беттігі деңгейінде, мөлшері 26x26x12x5 см, күйдірілген кірпішпен «шырша» тәрізді қаланған, олар ганч қоспасымен сыланып, әктаспен әктелген.

Кесене қасбеттері тақталармен қапталған. Жиналған күйдірілген сары саз сынықтары эпиграфикалық және өсімдікті өрнектермен әшекейленген, бұл Үзгендегі (1186-1187 жылдары) оңтүстік кесененің қаптамасына ұқсас.

Батыс кесене ханака тәрізді, тағы бір діни ғимараттың қалдығына тікелей жалғасады. Ханаканың негізгі қызметі - дәруіш-сопылардың мекені, олардың тіршілік ерекшеліктеріне сәйкес жабдықталған. Бұлар орталыққа жоспарланған ықшам жайлар. Айрықша салт-жораларды жүргізуге арналған орталық залдың болуы міндетті. Кейде олардың бұрыштарға тұрғын және шаруашылық бөлмелерін орналастыратын айқас жоспары да болған.

Қойлықтағы ханака орталықтас жоспармен салынған. Орталық айқастәріздес залдың төрт жағынан ашық жайлар (5x6 м) орналасқан. Құрылыстың тікбұрышты ішкі кеңістігінің төрт бұрышында үш бөлмеден орналасқан: шаршы пішінді бұрыштық (5x5,5 м) және шаршы пішінді бөлмеге екі жағынан жалғасатын екі тікбұрышты (3,5x5,5 м) бөлме.

Аула шатырмен жабылған, оған шатыр арқалығын ұстап тұрған бағаналардың негізі - төрт үлкен текше пішінді тас дәлел болады.