Бекбосын Домбайұлы туралы әңгімелер

Бекбосын Домбайұлы — 1848-1889 жылдар шамасында туып, қысқа ғұмыр кешкен Қаракерей-Семіз Найман елінен шыққан белгілі би.

Өз заманында Алшынбай, Құнанбай сынды билермен дәм-тұздас, дастар-қандас, сұхбаттас болған. Белгілі ақын Дулат Бабатайұлымен, қу дауысты Құттыбай бимен, Абаймен де кездесіп, әңгіме-дүкен кұрғаны туралы мәліметтер ұшырасады. Жастай дүниеден қайтқан Бекбосын бидің зираты Таскескен ауданы Б. Әбжанов атындағы "Қарақол" кеңшарының орталығында жатыр. Бекбосын би Домбайұлынан тараған ұрпақ Семей, Талдықорған облыстарының Үшарал, Үйгентас, Ұржар, Аякөз, Таскескен аудандарында тұрады. Бидің Тынышбек Әбішұлы дейтін жұрағатының ел арасынан жинаған сөзін беріп отырмыз.

Бекбосын Домбайұлы туралы әңгіме

Қаракерейден тарайтын Байыс, Байсиық елдерінің арасындағы бір барымтада Домбайдың жылқысы қолды болыпты. Домбай ақ-адал малый қуып, Байыс еліне қанша барса да қайтып ала алмапты. Бірде Байыс елінде сиез өтіп, ол жиынның басы Тана мырза деген хабар құлагына тиген он екі жасар Бекбосын әкесі Домбайдан рұксат сұрап, жолға шықпақ болады.

- Байыс Байсиықпен сөйлесуші ме еді, қой, балам! - дейді Домбай баласының әрекетін құптай қоймай.

Бірақ баласының алған бетінен қайтпас түрін көріп, ақырында батасын беріп, қасына ел адамдарын қосып аттандырады.

Сиез жұмысы аяқталар тұста Бекбосын бала ордаға кіріп келіп, сәлем берсе, сөлемін ешкім ала коймайды. Тана мырза екі қолын желкесінің астына қойып жататын кісі екен. Сонда Бекбосын:

- Сөздің басы сәлем еді, елдің басы Тана мырзадай данам еді. Танекем жарық дүниеден күдер үзіп, жамбасына басқан ба қара жерді. Қайран ағатайым-ай! - деп дауыс салып, төрге ұмтылғанда, Тана мырза:

- Ой, енеңді ұрайын, мынауыңбала емес, бөле ғой өзі, - деп басын көтеріп алған екен. Бекбосын осы жолы жылқысын айдап қайтыпты.

Бекбосын Домбайұлы туралы әңгіме

Бақанас - Көксала өзені бойындағы Семіз Найман елінің Қазығұл руының адамдары барымтаға келген бір тобықты жігітін аңдаусызда өлтіріп алыпты. Бірақ сол кезде Тобықты өз ішінен бүлініп, дер кезінде қүн сұрай алмай қалған екен. Араға біраз уақыт салып, өлген жігіттің ағайындары күн алып бер деп, болыс Абайға барыпты. Соны есіткен казығұлдықтар "Құнанбайдын болыс баласы келе жатыр" деп дүрлігіп, арнайы ат жіберіп, Бекбосын биді алдырады.

Он шақты адаммен Қазығұл еліне келген Абайды қарсы алғандардың арасынан Бекбосын суырылып шығып амандасып:

- Жақсы жігіт жоқ іздейді, жаман жігіт боқ іздейді. Бірді көп іздейді, көпті кім іздейді? Жүрістерің суыт, қабақтарың қату ғой. Тобықтының сөзі Кеңгірбай еді, көзі Өскенбай еді. Құнекеңнің көзіндей боп жалғыз келгенің қалай, Абай? Базекем, Базаралым аман болса игі еді, - деп Абайды құшағынан босатпай тұрып алыпты.

Абай:

- Алысқа жолаушылап бара жатқан сон, жолай бұрылып едік, рахмет!

- деп Қазығұл аулынан түстеніп қана аттанып кетіпті. Сөйтсе осының алдында ғана Базаралы Қауменұлы бастаған Жігітектің 17 адамы итжеккенге айдалған екен. Бекбосын бидін осы оқиғаны тұспалдағанынан тұжырым жасаған Абай дауласып жатуды орынсыз көрген екен.

Бекбосын Домбайұлы туралы әңгіме

Ертеректе Найман мен Арғын - Тобықты елі Бақанас өзені бойында бір жайлауда өрістес отырған екен. Сіңірі шыққан кедей шаруаның Құнанбай қаһарынан қорқатын кезі. Өйтсе де Қаракерей Семіз Найманның бір ағайыны Төлеу руының ондаған кедейлеу отбасысы екі ел жерінін арасында орналасқандықтан көшпей қалса керек. Содан жаймашуақ қоңыр күздің бір күнінде Тобықтының ұрдажық, бір елубасы батырсымақ, желбуаз нөкерлерімен келіп, оларға қоқан-лоққы көрсетеді. Өзі үркіп отырған кедейкепшік қонақтарды күтпек түгіл үрейі ұшып әбігерге түссе керек. Қонақасы беріп, қолтығына кірсе, әлгі елубасының "кет әрісі" жоқ екен. Соны сезген ол ат үстінде тұрып астамсып:

- Ел жаманы - Төлеу,

Шөп жаманы - селеу.

Төлеуге мен де би,

Селеуге жел де би.

Түлкіге ит те би,

Күпіге бит те би,

- деген екен.

Мұны естіген әлгі жарлы-жақыбайлар жақсы жайлау, өрісін тастап, өгіздердің ыңыршағына артынып, түйенің қомына тартынып, бір түн ішінде көшіп кетеді. Осы хабар Қаракерей Семіз Найманның алғыр жас биі Бекбосынның құлағына шалынады. Бекбосын сәті түскен Абаймен сұхбат үстінде өткендегі осы оқиғаның куәгері Тобықтының елубасын іздестіреді. Ол табыла қоймайды. Ал Абай төлеуліктерді жайлауларынан көшіру жөнінде ешқашан да ешкімнен бұйрық болмағанын айтады.

Сонда Бекең:

Жаңбыр жауса шөптің ырысы;

Жақсы туса, көптің ырысы.

Жақсы көпке жетеді.

Жаманды жаратқанша,

Құдайым жаратпаса не етеді?!

- деп күліп әрі назаланған екен.

Бекбосын Домбайұлы туралы әңгіме

Садыр Найман елінде Төсібектің Базарбайы деген мықты кісі болыпты. Жыл сайын ағайыны Қаракерейден жылқы барымталап, олжалаған малын туыстарына пышақ үстінен үлестіріп жібереді екен. Осыдан әбден запы болған ел адамдары Бекбосын шешенге келіп: "Төлегейтайдың екі баласы бір-бірімен шабысып жатыр деген атаққа қалармыз. Базарбайға тоқтау айтпасаңыз болмас", - дейді.

Бекбосын Базарбай ауылына аттанып, ат басын қонақ үйге емес, байдың өз үйіне тірейді.

- Уа, сөйлес! Кім бар? - деген дауысты естіген Базарбай:

- Мынауың кім? Барып білші, - деп күтуші жігітін жұмсайды.

- Кімсің? - деген күтуші жігітке Бекбосын аты-жөнін айтпай, "Қаракереймін", - деп жауапты қысқа қайырады.

Бұған шамданған Базарбай:

- Каракерей болса, менің әкем Садырды көріп пе? - деп күтушісін қайыра жұмсайды.

- Көрдім, - деп саңқ ете қалады Бекбосын. - Шұбар аты астында, шолақ найзасы қолында, Алатау мен Тарбағатай арасында күніреніп жүр екен, жарықтық. Жұмаққа барайын десем, Құдайдан қорқамын, тозаққа барайын десем, сайтаннан қорқамын. Балам Базарбайға айта бар, ағам Қаракерейдің жылқысын өзіне қайтарсын, - деп үш қайтара сәлем айтты.

- Апыр-ай, менен бір ағаттық кетіпті. Өзіңді көрмесем де, сөзіңді естуім бар еді, Беке! - деп Базарбайдын өзі үйден атып шығып, Бекбосынды қолтықтап түсіріп алыпты.

Осыдан кейін Қаракерей мен Садыр арасындағы барымта сап тыйылған екен.

Бекбосын Домбайұлы туралы әңгіме

Қаракерей елінің Байысынан тарайтын Мәмбетқұл ("Қыржы" - жеңгелері қойған лақап аты) руының білікті адамы Бадығұл әрі ақын, әрі шешен кісі екен. Үш арыстың басы қосылғанда сөз ұстап, билікке де түскен кезі болыпты. Ол Барлықызыл Балқыбек сиезінде би Бекбосынға:

Бекбосын қызыл тілге

Найман алды,

Барлықызыл Балқыбек

сонда барды.

Орта жүздің баласы

бас қосқанда,

Бекбосынның дабысы

жерді жарды.

Арғын-Алтай, Тоқадан

келген кісі,

Мынау қандай адам

деп зердеге алды.

Арғын менен Найманнан

озып шығып,

Қара атындай

Ақбайдын жүлде салды.

Ештеңеден тартынба,

Бекбосыным,

Қожаберген аруағы

сенде қалды,

- деп бата беріпті.